Sivilizasiyaların dialoqu

Hikmət sirdaş olub qala biləydi,

Zəngli saat kimi çala biləydi,

Gen gündə Gün kimi aydın olanı

Məqamda yadıma sala biləydi.

Şərqdə insanın dünyaya münasibəti əsasən aksi­oloji xarakter daşıyır, fərdi mənəviyyat prizmasından kənar hadisəyə ancaq qiy­mət verilir, ona yaxşı və ya pis münasibət bəslənir, sonra isə bu mü­nasibət ya poetik yolla vəsf edi­lir (mədhiyyə və ya həcv yazılır), ya da daha sistemsiz və daha impulsiv yolla adi şüur səviy­yəsində biruzə verilir.

İnformasiyanın xaricdən fərdi mənəvi dünyaya qəbul olun­ması da əsasən təəssürat formasında, aksi­oloji xətlə həyata keçir.

2. Fərdi mən prizmasından dünya ancaq ağ və qara rəng­lərdə görünə bildiyindən çox vaxt təsadüfi amillər nəticə­sində ya ağların, ya da qaraların siya­hısına düşən hadisə­lər uyğun olaraq ya tərif­lə­nir, ya da pislənir. Eyni hadisə­nin müxtəlif yönümlərdə müxtə­lif rəngləri üzə çıxarıl­mır, məsələyə dialektik baxımdan, sistemli şəkil­də yana­şılmır. Təhlil olmadı­ğından bir münasibətdə “yaxşı” kimi qə­bul olunan hadisənin pis cəhətləri üzə çıxarılmır və əksinə.

Bəli, Şərq təfəkkürü nöqsanlardan azad deyil. Lakin kim be­lə hesab edirsə ki, müasir dövrdə xal­qımızın tərəq­qisinə mane olan Şərq təfəkkür tərzidir – səhv edir. Şərq təfəkkürünün müəyyən ça­tış­mazlıqları varsa, bu onun üstün cəhətlərinə də neqativ planda bax­­maq üçün əsas vermir. Digər tərəfdən də, ona qar­şı qoyulan Qərb təfəkkür tərzi də özünəməxsus nöq­sanlara malikdir. Yağış­dan çıxıb yağmura düşmək nailiyyət hesab oluna bilməz. Təcrübə göstərir ki, biz Qərb mədəniyyətinin, Qərb təfəkkür tərzinin məhz nöq­­sanlı cəhətlərini qəbul etməyə daha çox meylliyik.

Müasirliyə gedən yolun diskoteka və videote­ka­dan, hətta in­ter­net klublarında keç­diyini düşünənlər səhv edirlər. Belə qüsurlu mövqeyin yayılması bizim ümu­miyyətlə mədəniyyət və müasirlik haqqında təsəvvürlərimizin məhdudluğu ilə əlaqədardır.

Bəziləri Avropa ilə bağlı olan hər şeyi mədə­niy­yət hesab edir, müasirliyi onunla ayaqlaşmaqda gö­rür­lər. Lakin bu zaman nə­dən­sə Avropanın elmi, tex­ni­kası, maddi isteh­sal və xidmət mədə­niy­yə­ti yaddan çıxır, Avropanı Avropa edən, onu irəlidə zənn etməyə va­dar edən əsl cəhətlər unu­dulur, Qərbin tərəqqisində həqiqətən böyük rol oynamış olan, onun maddi mə­də­niyyətini tamamlayan mütərəqqi mənəvi mədəniyyət nümunələri yaddan çıxır və əksinə, Qərbin tə­nəz­zü­lü­nə, süqutuna, mənəvi deqradasiyasına aparıb çı­xa­ra bi­lən, onun ilkin tərəqqi dövrünün ənənələrinə əsas­lan­­mayan, yandançıxma (çox vaxt Afrikasayağı) “mə­dəniyyət” nümunələri, o cümlədən, bayağı rok, var­ye­te, por­noqrafik musiqi lövhələri, gecə klubları, ka­zi­no, striptiz və s. “Avropa mədəniyyəti” kimi qə­bul edi­­­­lir. Məhdud sə­viyyəli gənclərdə belə bir meyl tə­biidir, lakin təəc­­­cüb­lü burasıdır ki, bəzən mətbuat və televiziya da onların “mü­­­da­fiə­sinə” qalxır, mək­təb­lə­rimizdə diskotekaların az­lığından, Ame­­ri­ka və Qərb caz­menlərinin həyat və fəaliyyə­tini öyrənmək zə­­­ru­rə­tin­dən, rok musiqisinin şəhərimizin kandarında qal­ma­sın­dan bö­­yük qayğı və təlaşla danışılır, dar­va­za­ları gen açmaq tövsiyə edi­lir. Qər­bin tərəqqisinin əsil hə­rəkətverici qüvvələri, böyük elm ko­ri­fey­lə­ri, maa­rifçilər və filosoflar isə heç yada da düşmür. Nyu­ton­la­rın, Vol­terlərin, Bethovenlərin həyat və yaradı­cı­lı­ğın­dan söh­bət açmaq unudulur, onlar mətbuat və te­leviziyaya yaxın buraxıl­mır. Məgər müasir gəncliyin onlara mənəvi ehtiyacı yoxdurmu? Acına­caq­lı haldır ki, gənclə­rimizin əksəriyyəti Maykl Cekson və Şvart­s­­negeri Rassel və Bordan daha yaxşı tanıyırlar. Bu, bi­­zim kütləvi in­for­masiya vasitələrinin Avropaya, Qərb mədəniyyətinə birtə­rəfli münasibətinin nəti­cə­si­dir.

Təsadüfi deyildir ki, hələ XX əsrin əvvəllərində – Ba­kıda ka­pi­talizmin meydana gəldiyi ilk dövrlərdə Qərb sivilizasiyasına, Av­ro­paya seçkili münasibətin zəruri­liyini dərk edən H. Cavid yazırdı:

Avropada işıq da var, zülmət də.

Orda səfalət də var, fəzilət də.