Sivilizasiyaların dialoqu

Giriş

Üçüncü minilliyə keçid dövründə bəşəriyyətin sanki bir hesabat vermək məsuliyyəti yaranmış, ümum­bəşəri özünüdərk problemləri aktuallaşmışdır. XXI əsr sivilizasiyalararası dialoq ideyası ilə baş­lan­mışdır. Son illər ərzində müxtəlif ölkələrdə dəfələrlə bu mövzuda müzakirələr aparılmış, beynəlxalq kon­franslar, simpoziumlar keçirilmişdir. Bu məsələni BMT, YUNESKO, digər beynəlxalq təşkilatlar və bir çox dövlət başçıları da də­fələrlə gündəmə gətirmiş, qlobal problemlərin bü­tün dünya xalqlarının birgə səyləri ilə həll edilməsi zəru­rəti vurğulanmış, sülh və əminamanlıq, mədəniy­yət­lərin qarşılıqlı surətdə zən­gin­ləşməsi üçün belə bir dialoqun qaçılmaz olduğu göstərilmişdir.

Lakin ən önəmli məsələ “sivilizasiyalararası” de­dikdə hansı sivilizasiyaların nəzərdə tutulması mə­sə­ləsidir. Bir çox hallarda söhbət Şərq və Qərb, digər hallarda İslam və Xristian sivilizasiyalarından gedir.

Biz sivilizasiyanın dini əlamətə görə bölünməsi­nin əleyhinəyik. Şərq və Qərb sivilizasiyalarından da­nı­şılması bizə daha məntiqli görünür. Lakin hətta bu bölgünün özü də nisbidir. Belə ki, əslində, vahid ümumbəşəri bir sivilizasiya vardır ki, bütün xalqlar və bölgələr bu prosesdə müəyyən dərəcədə iştirak et­mişlər və onların hamısının bu sivilizasiyadan bəhrə­lən­məyə haqqı vardır. Bununla belə, bəşəriyyətin in­ki­şafı bütöv və ardıcıl proses olmayıb, müəyyən dis­kret inkişaf aktlarına ayrıldığına görə, söhbət çox vaxt müxtəlif coğrafi-siyasi bölgələrdə və konkret bir dövr­­də formalaşmış olan proseslərdən, yəni lokal sivilizasiyalardan gedir. Məsələn, sivilizasiya tarixi sa­­həsində müntəzəm surətdə tədqiqatlar aparan A.C.Toyn­­bi bəşər tarixini sivilizasiyaların əvəzlən­mə­si kimi nəzərdən keçirir və bu zaman ayrı-ayrı dövr­lərdən, imperiyalardan, coğrafi, dini və hətta etnik-milli bölgülərdən istifadə edir.¹ Yəni əslində nisbi da­xili tamlığa malik böyük ictimai birliklərin yaran­ma­sı, inkişafı və süqutundan bəhs olunur. Ümum­bə­şəri tərəqqi bax beləcə, lokal inkişaf proseslərinin di­namik məcmuyu, sintezi kimi götürülür. Lakin bu lokal pro­seslər necə toplana bilər və onlar vahid ümum­bəşəri inkişafın ünsürləri kimi nə dərəcədə bir-birlərini ta­mam­layırlar?

Lokal sivilizasiyaların toplanması məsələsi cox ciddi elmi-fəlsəfi bir problemdir. Hələlik bu sahədə tədqiqatlar demək olar ki, aparılmır. Əvəzində ayrı-ayrı lokal sivilizasiyalar qarşılaşdırılır və onların ümumi cəhətlərindən daha çox, fərqli cəhətləri önə çəkildiyinə görə, “sivilizasiyaların toqquşması” ide­yası ortaya atılır. Bu ifadə müasir ictimai fikirdə ən çox S.Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması” ki­ta­bından sonra aktuallaşmışdır. Amma ilk dəfə bu məsələyə müraciət edən A.C.Toynbi olmuşdur. Onun eyni adlı məqaləsində müxtəlif tarixi dövrlərdə lokal sivilizasiyaların əlaqəsindən, qarşılıqlı təsirindən və toq­quşmalarından bəhs olunur. O, məsələn, xristian­lığın yaranmasında və formalaşmasında mühüm rolu olan yunan-roma və siryani sivilizasiyalarının toqquş­masından bəhs edir. Hətta “xristianlığı bu iki mədə­niyyətin izdivacından” yaranmış hesab edir.² Burada din sivilizasiyanın məhsulu kimi təqdim olunur.

S.Hantinqton isə sivilizasiyaları dinlərlə bağla­dı­ğından, sivilizasiyalararası toqquşmanı dinlər ara­sın­dakı münasibətlə izah etməyə çalışır. O, ən çox islam və xristianlıq arasındakı fərqləri önə çəkir. Xü­susən, müsəlmanların daha sürətlə artmasını rəhbər tutaraq, bir növ islam təhlükəsindən bəhs edir.³ Han­tinqton digər tərəfdən, milli kimlik, milli-etnik özü­nüdərk məsələlərini də sivilizasiya kontekstində təq­dim edir.⁴

Müasir dövrdə proseslər vahid sivilizasiyanın formalaşması istiqamətində gedir. Ən azı, qlobal­laş­ma buna xidmət edir. Lakin bu vahid sivilizasiyanın “Qərb sivilizasiyası” anlayışı ilə bilərəkdən və ya bil­məyərəkdən qarışdırılması halları üstünlük təşkil edir. Halbuki, müasir sivilizasiyanın strukturunda bütün əv­vəlki lokal sivilizasiyaların nailiyyətləri təmsil olu­nur və Şərqin rolu heç vaxt unudulmamalıdır.

Belə bir fikir üstünlük təşkil edir ki, Avropa Re­nes­san­­sında Şərq əsasən vasitəçi rol oynamış, antik mə­dəniyyətin və qə­dim yu­nan fəlsəfəsinin, avropalı­lar tərəfindən yenidən mənim­sə­nil­mə­sin­də iştirakçı ol­muşdur. Bundan sonra Qərb məhz yeni, fərqli bir is­ti­qamət olaraq formalaşmışdır.

Lakin bununla belə, son əsr ərzində Şərqdə mil­li dövlətlərin ya­ranması, milli-fəlsəfi fikrin oyanışı ye­ni bir sintez perspek­tivin­dən xəbər verir. Bu yeni fəl­səfi fikir daha artıq orta əsrlər İslam fəl­sə­fə­sinin sa­dəcə davamı ola bilməz, çünki Şərqin tənəzzül döv­rün­də Avropa ümumbəşəri fəlsəfi fikrin inkişafı sahə­sində misilsiz nai­liy­yətlər əldə etmiş və fəlsəfəni yeni intellektual səviyyəyə qal­dır­­mışdır. Belə olan halda yenidən velosiped icad etməkdənsə, bir tə­rəf­dən, Qərb fəlsəfəsini mənimsəmək, digər tərəfdən də Şərq fəl­sə­fi düşüncəsinin rasional xəttini bərpa etmək yolu ilə yeni, dövrün tələblərinə ca­vab verən sintetik fəl­səfi sistem yaradılmalıdır. Bu sis­tem millilik və ümum­bəşəriliyi ehtiva etməli, ənənəvi mənə­viy­ya­tın müasir intellektual texnologiya ilə uzlaşması üçün yeni optimal ideya mühiti yaradılmalıdır. Bu ictimai-tarixi vəzifə indi həm də ona görə aktuallaşıb ki, Qərbin daxili mənəvi potensialı tükənmək üzrədir və bə­şəriyyət yeni ideya səviyyəsinə qalxmasa, böyük böh­­ran­la üzləşə bilər.

Son əsrdə Avropa ideoloqlarının dəfələrlə Qər­bin mədəni-mənəvi süqu­tun­dan bəhs etmələri heç də təsadüfi olmayıb, Qərb həyat tərzi­nin ümumbəşəri fəl­səfi düşüncə ənənəsindən fərqli istiqamətdə da­vam etməsinə, fəlsəfənin getdikcə daha çox dərəcədə praq­matik və uti­li­tar dü­şüncə metodologiyası ilə əvəz­lən­məsinə, onun yerinə təbiət elm­­lərindən törəmə olan po­zitiv intellektual-məntiqi sistemlərin, psev­­dofəlsəfi təlimlərin gəlməsinə və bundan doğan mənəvi boşlu­ğa reaksiyadır.

Qərb intellekt qanadlarında çox uzaqlara uç­muş, həyatın tə­məl prinsiplərindən, fəlsəfi bazisdən ayrı düşmüşdür. Həm də ar­tıq çox uzaqlara getmişdir ki, geri qayıtmaq bir o qədər də asan mə­sələ deyil. «Qayıdış zamanı geridə olan qabağa düşür» hik­mə­ti­ni yada salsaq, sıra Şərqindir. Təməl prinsipləri harada, hansı yol ayrıcında itirmiş­dik­sə, yenidən həmin nöq­tədən başlayaraq axtar­saq və bu zaman ye­ni dövrün intellektual imkanlarından istifadə edə bilsək, ola bil­sin ki, fəlsəfi fikrə və ümumbəşəri tərəqqinin inki­şafına ikinci nəfəs gətirə bilərik.

Bu gün islam dünyasında ilk dəfə milli-demo­kratik dövlət qur­muş Azərbaycanda yeni düşüncə və həyat tərzi yeni fəlsəfi ideya və yeni ideologiya ax­ta­­rışları ilə əlaqəli olsa da, bu proses müəyyən nisbi müs­təqilliyə və məxsusi ənə­nəyə malikdir. Özümüzə qayıtmaq və öz milli fikir po­tensia­lı­mız zəminində müasir fəlsəfi sistemlər qurmaq və milli ideo­lo­gi­ya­nı da bu yeni və qədim fəlsəfənin ruhuna uyğun kök­lə­mək yö­nün­də axtarışlar gedir. Bu axtarışların təmə­lində Zərdüşt, Dədə Qor­qud, Bəhmənyar, Şeyx əl-İşraq durur. Biz milli-mənəvi köklə­ri­mizə, milli-fəl­səfi fikir tariximizə Qərb fəlsəfəsi prizmasından bax­­maq məcburiyyətində qalsaq da, müəyyən məqam­lar­da onlar­la birbaşa ruhani təmas qurmağa, qəlbimizin dərinliyində onları heç bir vasitəçi olmadan duymağa, zaman uçurumunun yaratdığı ögeylik sindromunu ara­dan götürməyə qadir olduğumuzu sübut etməliyik.

Oxuculara təqdim olunan bu kitab məhz belə bir niyyətlə ya­zıl­mışdır.

Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, biz «Şərq» və «Qərb» anla­yış­­larını heç də coğrafi terminlər kimi işlətmirik. Baxmayaraq ki, bu anlayışlar əvvəlcə ölkə­lərin məhz coğrafi yerləşməsinə uyğun ola­raq işlədil­mişdir, lakin sonralar onların simvolik mənaları for­ma­laşmışdır.

Belə ki, əvvəla, Şərq – ənənəviliyin, Qərb isə müasirliyin sim­vo­­lu kimi başa düşülür. Bu baxımdan, Şərqdə və Qərbdə elmin, mə­dəniyyətin, təhsilin xüsu­siy­yətləri də məkandan daha çox za­man gös­tə­ri­ci­lə­ri i­lə səciyyələnir.