Sivilizasiyaların dialoqu

İkincisi, Şərq və Qərb bölgüsü mədəni-mənəvi bölgü kimi, habelə sivilizasiyaların tipi və düşüncə tərz­ləri arasındakı fərqə görə getdiyindən biz kitabda bu anlayışlardan məhz həmin mə­na­da istifadə edə­cə­yik.

Üçüncüsü, və ən başlıcası, Şərq və Qərbi fərq­ləndirən ən mü­hüm amil münasibətlərin şəxsi, yoxsa ictimai miqyasda qurul­ma­sı­dır. Belə ki, Şərq düşün­cəsində məqsəd insanın kamilləşməsi, Qərb düşün­cə­sində isə – cəmiyyətin təkmilləşdirilməsidir.

Bəli, Şərq və Qərb coğrafi bölgüdən daha çox, zaman böl­gü­südür. Qədimlik və ənənəvilik müasir­liklə, modernləşdirmə ilə qar­şılaşır. Şərq dedikdə, in­sana əzəldən xas olan, onun ma­hiy­yə­ti­ni ifa­də edən mə­nəvi-əxlaqi keyfiyyətlər, Qərb dedikdə, insanın ye­ni dövrdə əldə etmiş olduğu intellektual və texnoloji uğurlar ya­da dü­şür. Bu cür başa düşüldükdə, Yeni Dövrə qədər hər hansı bir Qərb sivilizasiyasından da­nışmaq mümkün deyil. Roma im­pe­ri­yasının süqu­tun­dan ta Renessans dövrünə qədər Avropa da Şərq siviliza­si­yasının bir hissəsi idi. Həm də ucqar hissəsi, əyalət idi. Dünyada baş verən əsas proseslər, siviliza­siyanın ağırlıq mər­kə­zi, geopolitik situasiyanı müəy­yən edən böyük hadisələr məhz Şərq­də baş ve­rir­di. Avropa ölkələri ancaq bu böyük mədəniyyət mər­kəzləri ilə bağ­lı olmaq dərəcəsinə görə sivilizasiyaya qatıla bilirdi. Təsadüfi de­yil­dir ki, Orta əsrlərdə mü­səlman dünyasının təsir dairəsində olan İspaniya elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında oyna­dı­­ğı rola görə bü­tün digər Avropa ölkələrindən öndə gedirdi. Va­ti­kan isə sivilizasi­ya­nın, tərəqqinin yox, sxolastikanın və ink­vizi­si­ya­nın ideya mərkəzi idi.

Varlığın iki böyük əsasının, maddi və mənəvi, hissi-empirik və hissi-estetik başlanğıcının bu və ya digər dövrdəki prioritetliyi bə­­şər sivilizasiyasının müx­təlif zaman kəsiklərində formalaşan müx­­­təlif keyfiyyətli, xarakterli qatlarının fərqləndirilməsi də coğ­ra­fi bölgüyə əsaslanmır. Sadəcə olaraq müasir Avropa «Qərb si­vi­li­zasiyası»nın daşıyıcısına çevril­dik­dən sonra onun keçmiş za­ma­na ekstrapolyasiyası subyektiv mülahizələrlə həyata keçirilir ki, bu da avropasentrizimin daha bir təzahürüdür. Onların əsas ar­qumenti, əlbəttə, antik sivilizasiyadır. Lakin obyek­tiv təhlil gös­tərir ki, antik dövrdə yaradılan dəyərlər sistemi müasir Şərq və Qərb bölgüsü baxımından heç bir tərəfə uyğun gəlmir və daha çox dərəcədə sin­kre­tik hadisədir.

Şərq təfəkküründə ona görə hissi-estetik və me­taforik mə­qam ön plana çıxır ki, insan-dünya müna­sibətlərində bütövlüyün qorunub-saxlanması üçün on­lar hissi-empirik və rasional məqam­la­ra nisbətən daha əlverişlidir. Bizim Qərb düşüncəsi kimi sə­ciy­yə­lən­dirdiymiz hissi-empirik metod hadisələrin hissə­lərə ay­rıl­masını, par­çalanmasını tələb edir. Mark­siz­min terminologiyası ilə desək, əslində bu, metafizik me­tod­dur. Və Qərbin bütün son­ra­kı uğurla­rı­nın təmə­lində dünyanın məhz hissə-hissə, konkret his­si təcrü­bə akt­ları sayəsində öyrənilməsi və bu hissələrin sin­te­zin­dən onun ye­ni, bütöv mənzərəsinin hasil olması dayanır. Bu, əs­lində dünyanın el­mi təhlilidir. Təsadüfi deyildir ki, bir çox təd­qi­qatçıların fikrinə gö­rə, «Elm – Qərbin yeni dinidir».⁵ Daha doğ­ru­su Qərbin tə­mə­lin­də din yox, elm dayanır.

Lakin Şərq dünyanın bədii-estetik mənzərə­sin­dən çıxış edir. Hissədən yox, bütövdən başlayır. Son­lu olanlar sonsuzluğun, əbədiyyətin bir anı, məqamı kimi götürülür. He­ge­lin haq­lı ola­­­raq mü­şa­hidə etdiyi kimi, “Şərq­də bölünməz, möhkəm, va­hid, sub­­stan­­sional olanlar üstünlük təş­kil edir... Qərb isə, xüsusən yeni dövr­­­də, son­suzluğun mün­təzəm bö­lün­­mə­sin­dən və parçalanmasından çı­xış edir”.⁶

Qərb düşüncə tərzinə görə, bütöv – hissələrin cə­midir. Əv­vəl­cə hissələr dərk edilməli, sonra on­lar­dan bütöv konstruksiya alın­ma­lıdır. Bunun üçün isə empirik və rasional idrakın vəhdəti tələb olunur.

Rasional idrak Şərq üçün də səciyyəvidir. Lakin Şərqdə ra­sional, yəni, əqli fəaliyyət birbaşa bütövün dərkinə yönəldilir. Dü­şüncənin obyekti nə az, nə çox, bütövlükdə kainat, ali məqsəd, əbə­diyyət və nəhayət, Allahın özüdür.

Allah ideyasının birbaşa mənimsənilməsi Qərb düşüncəsi üçün səciyyəvi deyil. Ona görə də, Qərb ya dindən ümumiyyətlə kə­­narda dayanır, ya da Allah ide­yasını sadəcə bir simvol kimi qə­bul edərək dü­şüncənin strukturundan kənarlaşdırır və məhz kə­nar­­da özünü tapmış olur. Qərbdə azadlıq nəinki başqa in­san­la­rın, so­sial qurumların, siyasi hakimiyyətin məh­dudiyyət sfera­sın­dan, həm də Allahın hər yerdə və hər şeydə iştirakından irəli gə­lən da­xi­li nəzarət sfera­sın­dan kənara çıxmaqla əldə edilmiş olur. Ona görə də «Allah ölmüşdür» ideyasının müəllifləri (Nits­şe, Hay­degger və s.) Qərbdə az qala azadlıq ideallarının bö­yük daşı­yı­cı­la­rı, carçıları kimi dəyərləndirilir.

Lakin digər tərəfdən, XIX əsrdən başlayaraq Şərq düşüncə tər­zinə böyük maraq yaranmış və bu iki sivlizasiyanın gələcək sin­te­zindən xəbər verən yeni fəlsəfi və ədəbi-bədii axtarışların əsa­sı qo­yulmuşdur.

Bu vəhdət ideyasının əsas carçıları O.Şpenqler, A.Toynbi, M.İq­bal kimi, L.N.Tolstoy, Emerson, U.Uit­men, C.X.Cüb­ran, Əmin Ər-Reyhani, Həsən bəy Zərdabi, Cə­va­hirləl Nehru kimi şəxsiyyətlərdir. Əslində bu ideyanın beşiyi ba­şında Qərbdə Herder, Kant, Qöte, Şərqdə A.Bakıxanov, M.F.Axun­dov, Cə­ma­ləddin Əfqani kimi zamanını qabaqlayan bö­yük düha sahibləri dayanır. XX əsrin əvvəllərində Şərq və Qərb də­yər­lərinin birləşdirilməsi, milli və dini də­yərləri saxlamaq­la mo­dern­­ləşmək mövqeyi Azərbay­can ziyalıları üçün çox səciy­yə­vi ol­muş­dur. Bu şüarla çıxış edən böyük siyasi xadimlərlə ya­na­şı, Azər­bay­­canda Sabir, Hadi, Cavid və Cabbarlı kimi böyük mü­tə­fək­kir-yazıçılar da bu mövzunu həmişə öz yaradıcı­lı­ğı­nın diqqət mər­kəzində saxlamışlar.

Azərbaycanda da digər Şərq ölkələrində olduğu kimi, sivilizasiyalararası münasibət probleminə elmi-fəlsəfi münasibətdən öncə ədəbi-bədii münasibət for­ma­laş­mışdır. Yəni ilk reaksiya şair mütəfəkkirlərdən gəlmişdir.

Zamanca dünyanın intellektual dərkinin hissi dərkdən son­ra gəlməsi qanunauyğun haldır. Və bir problem kimi fəlsəfi əhə­miy­yət kəsb edən ancaq bu iki düşüncə tərzi və mədəniyyət for­ma­ları arasında münasibətin öyrənilməsidir. Coğrafi mənada Şərq və Qərb olsa-olsa geopolitika problemi sayıla bilər. Sa­dəcə ola­raq, müa­sir mənada elm Qərbi Avropada ya­ra­nıb inkişaf et­di­yin­dən elmə əsaslanan sivilizasiya for­masının şərti olaraq “Qərb” ad­lan­dırıl­ma­sı daha məqsədyönlüdür. Reallıqda isə bu gün ABŞ və Ya­po­ni­ya elmi-texnoloji sistemlərin inkişafında liderliyi ələ ke­çir­dik­lərin­dən fəlsəfi və coğrafi bölgü arasın­dakı adekvatlıq artıq çox­dan sı­ra­dan çıxmışdır. Qərb sivilizasiyası hissə-hissə, damla-damla bü­­tün planetə paylanmışdır və getdikcə daha çox dərəcədə plane­tar hadisəyə çevrilmək cəhdləri göstərir. Qloballaşma da məhz bu də­yər­­lər sisteminin dünyaya yayılması, hamı tərəfindən qəbul olun­­ması və ya hamıya qəbul etdi­rilməsi proseslə­ri­ni əhatə edir. Dün­yada gedən bu pro­seslərin dərk olunmuş surətdə, təbii-tarixi in­kişaf yolu ilə, mədəniyyətlərin yüksəlişi, sivilizasiyaların dialoqu sa­yəsində həyata keçməsi üçün mütərəqqi qüvvələrin birgə səyi tə­ləb olunur. Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti sayəsində Azər­bay­can da bu pro­seslərin fəal iştirakçısına çevrilmişdir. Bu məsə­lə­yə mü­nasibətini Heydər Əliyev belə ifadə etmişdir: «Avropa ölkələri ilə münasibətlərin inkişafında qədim «İpək yolu»nun bərpasını nə­zər­də tutan TRASEKA proqramının həyata keçirilməsinə baş­lan­ma­sı mühüm yer tutur. Bu nəhəng nəqliyyat dəhlizinin mərkəzində yer­ləşən ölkə kimi Azərbaycan Şərqlə Qərbin qo­vuşmasında mühüm rol oynayır.»⁷ İndi Azərbay­can­da bu strateji kurs prezident İlham Əliyev tərəfin­dən inamla davam etdi­rilməkdədir.

Son vaxtlaradək Azərbaycanın coğrafi mövqeyi Qədim İpək yolunun bərpasında oyanaya biləcək strateji rol, beynəlxalq neft-qaz kəmərlərinin və dəmir yollarının Azərbaycandan keçməsi və s. bu kimi amil­lə­rə istinadla belə bir fikir səslənirdi ki, ölkəmiz Şərq ilə Qərb arasında körpüdür. Lakin prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, indi Azərbaycanın iqtisadiyyatı və elmi-mədəni potensialı elə bir səviy­yəyə çatmışdır ki, biz daha sadəcə olaraq iki sivili­za­siya arasında körpü rolunu oynamırııq; biz bu sivilizasiyaların hər ikisinin daşıyıcısı olmaqla onların vəhdətini təcəssüm etdiririk. Çünki “Azərbaycan iqti­sa­di cəhətdən artıq oturuşmuş dövlət kimi tanınır. Mən hesab edirəm ki, biz artıq iqtisadi sahədə keçid dövrünü başa vurmuşuq.”⁸ Son illərdə qazanılmış böyük iqtisadi nailiyyətlər Azərbaycana özünün bey­nəlxalq mövqeyini möhkəm­ləndirmək, Şərq ilə Qərb arasında tutduğu əlverişli coğrafi vəziyyətdən daha optimal surətdə istifadə etmək imkanı vermişdir.

Şərq-Qərb si­vi­li­za­siya­la­rının dialoqu və ümum­bəşəri vəhdət ideyası bu gün diqqət mərkəzindədir. XXI əsrin zaman məsafəsindən baxdıqda, dünyada ge­dən qlo­­bal pro­ses­lərin kontur­la­rı kifayət qədər ay­dın görünür və mə­­lum olur ki, dün­yanın yeni ni­za­mı­nın formalaşması sivi­li­za­siyaların qar­şı­lıq­­lı əla­­­qəsinə də fərqli münasibət göstərilməsini tələb edir. XX əs­rin 70-80-ci illərində isə bu yeni ten­­den­siyanın ma­hiy­yətini və üstün is­ti­qa­­mətlərini çox az adam görə bi­­lirdi. Bu yenilik, ilk növbədə mə­də­niy­yət müs­tə­vi­sin­də baş verən qlo­bal pro­se­s­lə­rin si­yasi müstəvidə tə­za­hü­rün­­dən ibarət idi. Dün­yada Şərq və Qərb bölgüsünün aktuallığının art­ma­sı da, məhz bu yeni ten­densiyaların nəticəsi idi.

Azərbaycan əsrlər boyu bir Şərq ölkəsi kimi mövcud ol­du­ğun­dan, azər­­­bay­canlı alimlər SSRİ-də apa­rı­lan təd­qi­qat­ların əsasən şərq­şü­nas­lıq a­spekt­lə­rinə cəlb edilirdilər; qərb­şü­nas­lıq və xü­su­sən Şərq-Qərb mü­­na­si­bət­lə­ri­nin təd­qi­qi isə bizim üçün bir növ yasaq mövzu idi. Belə bir dövr­də – XX əsrin 70-ci illərində Azər­­bay­can­da ilk də­fə görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva öz el­mi mü­hi­­tinin əta­lə­tini dəf edərək və öz zə­ma­nəsini qabaqlayaraq, ol­duq­­ca ak­tu­al, gə­­lə­cə­­yə yönəlmiş bu mövzu ət­ra­fın­da ciddi araşdırmalar apa­r­dı. O, prob­­­lemin elə aspektlərini ön plana çə­kdi ki, onlar təkcə Azər­­bay­can­da yox, bütün dünyada ancaq 90-cı illərin axırlarında, iki əs­rin qo­vu­­şu­ğun­­da aktuallaşmış oldu. Siyasi və iqtisadi müstəvidə bu tendensiyanı dünyada ilk dəfə nəzərə alan və Böyük İpək Yolunun bərpası ideyasını irəli sürən ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 8-9 sentyabr 1998-ci ildə 32 dövlət başçısının iştirakı ilə Bakıda keçirilən beynəlxalq konfransda bir sıra planetar miqyaslı strateji layihələrə start verildi. Onu da qeyd et­mək yerinə düşər ki, 2000-ci il­­də İran prezidenti Məhəmməd Ha­təmi Şərq və Qərb si­­vi­li­za­siya­la­rı­nın dialoqu ide­­ya­sı ilə çıxış edən­də, bir çox­la­rı bunu bir ye­ni­lik kimi də­yər­ləndirdi. 2001-ci il isə YUNESKO tə­rə­fin­dən «Si­vi­li­­za­­si­ya­ların di­a­­loqu» ili ad­lan­dırıldı. Və nə­­ha­yət, bu prob­lem Azər­bay­ca­nın birinci le­di­si, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, millət vəkili Meh­ri­ban Əli­ye­vanın apar­dı­ğı məq­sədyönlü fə­a­liyyət nə­ti­cə­sin­də bir daha ak­tu­al­laş­­dı və bu dəfə öl­­kə­miz bu dialoqda tə­şəb­büs­kar və apa­rıcı tə­rəf kimi çıxış et­di. Məhz bu fəaliy­yətin sayəsində Bakı 2009-cu ildə bütövlükdə İslam mə­də­niy­­yətinin paytaxtı elan olun­du. Şərq ilə Qərbi birləşdirən İpək Yolunun bərpası işinin təməli Bakıda qoyulduğu kimi, şəhərimiz “Şərq-Qərb” mövzusunda kino festivalları, incəsənət bayramları, beynəlxalq elmi konfranslar üçün də mə­dəni-mənəvi məbədə çevrildi.

10 iyun 2008-ci ildə Bakıda “Mədəniy­yət­lər­arası dialoqda qa­dın­la­rın rolunun genişlənməsi” möv­zusunda keçirilən Beynəlxalq fo­rum­da­kı çıxışında Meh­­ri­ban xanım Əli­ye­va bu sahədə qarşıda duran və­zi­fə­lərdən danışaraq dedi: “Görəsən, sivilizasiyalara, xalqlara və ayrı-ay­­rı insanlara bir-birini eşitməyə, an­­­lamağa nə mane olur və nə kö­mək ola bilər?”⁹

Əlamətdar haldır ki, YUNESKO və İSESKO-nun xoş­mə­ramlı səfiri, Şərqin və Qərbin sülh və şəfqət elçisi Mehriban xanım sadəcə sual qoymaqla kifayətlənmir; o özünün artıq beynəlxalq miqyas al­mış geniş və çoxcəhətli fəaliy­yəti ilə bu suala həm də cavab verir, sivilizasiyalar arasında qarşılıqlı an­laşma yaradılması istiqamətində ciddi əməli addımlar atır.

Maddi mədəniyyətin, elmin, texnologiyanın, iq­tisadiyyatın, fiziki sağlamlığın, idmanın prioritet­li­yi­nə əsaslanan Qərb sivilizasiyası və mənəvi mədə­niy­yə­tin, əxlaqın, dini dəyərlərin prioritetliyinə əsas­lanan Şərq sivilizasiyası ancaq bir-birini qarşılıqlı su­rətdə tamamladıqda kamil insanın formalaşmasına xid­mət edir.

Cəmiyyətin həyatında elmlə yanaşı, əxlaq və din də həlledici rol oynayır. Ruhun sağlamlığı təkcə bilik üzə­rində qurula bilmir. Burada inam, etiqad da eyni dərə­cədə önəm­lidir. Bü­tün bu cəhətlər ilk növ­bədə təhsil strategi­yasında öz əksini tapır. Son dövr­lərdə Azər­bay­can­da məktəblərə dövlət qayğısının art­ması da bu baxımdan qanu­nauyğun görünür. İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Milli Olimpiya Komitəsi tərə­findən bütün bölgələrdə yeni idman kom­plekslərinin tikilməsi işi indi Mehriban xanım Əliye­vanın rəhbər­liyi ilə bütün bölgələrdə yeni məktəb binalarının tikilməsi ilə davam etdirilir ki, bu da «sağlam bədən» üçün görülən işlərin «sağlam ruh» üçün görülən işlər­lə tamam­lanması deməkdir. Siyasi və iqtisadi kursun prioritetliyini önə çəkən, ölkənin davamlı inkişafını tə­min etmək üçün möhkəm iqtisadi baza yaradan İlham Əliyevin quruculuq fəaliyyəti birinci ledinin mədəni-mənəvi dəyərlərimizin qorunub saxlanması, inkişaf etdirilməsi və dünya ictimaiyyətinə çatdırıl­ma­sı sahəsində gördüyü böyük işlərlə tamamlanır ki, bu da Azərbaycanın hərtərəfli və ahəngdar tərəqqisinə xidmət edir.

Təsadüfi deyildir ki, bu gün bütün dünyanın böyük din xadimləri də özünü artıq tolerantlığın ideoloji mərkəzi və praktik təcəssümü kimi təsdiq et­miş olan Bakıda toplaşır və dinlərin dialoqu çər­çivəsində və bununla həm də sivilizasiyaların qarşı­lıqlı anlaşması isti­qa­mətində səmərəli iş aparırlar.

Azərbaycanın eyni zamanda dinlərarası və si­vili­za­siyalararası dialoqun mərkəzinə çevrildiyini diq­qətə çatdıran Prezident İlham Əliyev “Dinlərarası dialoq: qarşılıqlı anlaşmadan birgə əməkdaşlığa doğ­ru” mövzusunda Beynəlxalq konfransdakı çıxışında dünyada sülhün təmin olunmasında belə dialoqlara böyük ehtiyac olduğunu demişdir. Həqiqətən də, bu gün Azərbaycan təkcə Şərqdən Qərbə və Qərbdən Şərqə gedən yolların baş keçidi deyil, habelə siyasi və iqtisadi maraqların, dinlərin, mədəniyyətlərin, sivili­za­si­yaların da qovuşduğu və bir-birini qarşılıqlı su­rətdə tamamladığı siyasi-iqtisadi və mədəni-mənəvi mərkəzə çevrilmişdir. Bu mənada Azərbaycan həm Şərq, həm də Qərb dəyərlərini ehtiva edir.

Bu kitabda biz Şərq və Qərb fenomenlərinin fəl­səfi və coğrafi anlamları arasında fərq üzərində ona görə xüsusi dayanırıq ki, ha­zır­da bir sıra siyasətçilər bu zahiri cəhətdən sui istifadə edir və bu müxtəlifliyi ya coğrafi regionlar, ya da dinlər arasında müxtəliflik­lə bağ­lamağa çalışırlar.

Dünyada yeni inteqrativ meyllərin güclənməsi, xüsusən, qlo­­ballaşma hadisəsi bu mövzuya diqqətin daha da artırılmasını tə­ləb edir və kitabda məsələnin siyasi və iqtisadi aspektlərinə ge­niş yer ve­­rilməsə də, hər halda ümumi mənzərənin bütövlüyünün təmin olun­­­ması naminə bununla bağlı ayrıca fəsillər daxil edilmişdir.