Sivilizasiyaların dialoqu

Bütün dinlər Şərq hadisəsidir
İstənilən mədəniyyətin, yaxud sivili­za­siyanın mərkəzi elementləri dil və dindir.

S.Hantinqton
Müasir dövrdə Qərbdə ən çox yayılmış mövqe­lərdən biri si­vi­lizasiyanı din və dillə əlaqələndirmək cəhdləridir. Mənəvi mə­də­niy­yətin təməlində məhz bu iki amilin dayanması doğurdan da, heç kimdə şübhə doğurmur. Çünki dil və din milli-mənəvi key­fiy­yət­lərin, adət-ənənələrin, əxlaqi dəyərlərin təməl daşı və da­şı­yı­cı­sı­dır. Xüsusən, şifahi xalq ədəbiyyatı ictimai şüurun məh­sulu ol­maq­la, bütövlükdə xalqı səciyyələn­dirir. Əxlaqi-mənəvi dəyər­lə­rin əksəriy­yəti dinin təsiri ilə formalaşır və ya bu təsirə məruz qalır.

Bu məsələ kifayət qədər aydın olduğundan biz onun üzərin­də dayanmaq istəməzdik. Lakin, təəc­cüb­lü olan dil və dinin məhz sivilizasiya ilə uzlaş­dırıl­ma­sı cəhdləridir. Sivilizasiya isə mənəvi mə­dəniyyətdən fərqli olaraq, hiss üzərində deyil, intellekt üzə­rin­də qərar tutur. İntellekt isə ümumbəşəri və universaldır. Yəni, bü­tün insanlar irqindən, dilindən və dinindən asılı olmadan eyni əqli prinsiplər əsasında düşünür. Mən­tiq hamı üçün eynidir. Dün­yanın dərk olunması, təbiət elmləri və onların tətbiq me­xa­nizm­ləri – bütün bunlar eyni mexanizmə malikdir və milli və ya­xud dini mənsubiyyətlə əlaqədar deyildir. Və əgər sivi­li­zasiya, məhz elm və elmi-texniki yaradıcılığın məh­sulu kimi ortaya çı­xır­sa, burada dil və din nə kimi bir rol oynaya bilər? Xristianlığı müa­sir Qərb sivi­lizasiyası ilə əlaqələndirməyə çalışanlar «sivi­li­za­si­ya anlayışının öz mahiyyətindən kənara çıxdıqlarının fərqindədirlərmi?»

S.Hantinqton bütün bəşəriyyətə məxsus olan, universal olan nə varsa, hamısını Qərblə əlaqələn­di­rər­kən Şərqdə universal düşüncənin, intellektin, elmin varlığını tamamilə inkar etmək məq­sədimi güdür? Görünür, məqsəd məhz bundan ibarətdir ki, bölgü­nün özü Şərq və Qərb kimi yox, Qərb və qeyri-Qərb kimi aparılır və qeyri-Qərb üçün ancaq universalizmdən kənar olan amillər saxlanılır.¹⁶

Əlbəttə, dillə bağlı motivlər aydındır. İngilis dilinin dünya di­li və sivilizasiya dili kimi qəbul edil­məsi zərurətindən danı­şan­la­rın mövqeyi heç də ar­qumentsiz deyil. Elm ümumbəşəri olduğu üçün dünya elmi ictimaiyyəti öz fəaliyyətini əlaqələndirmək üçün vahid dildən istifadə etmək məcburiyyətindədir. Belə bir dil kimi məhz ingilis dilindən istifadə edilməsi isə dilin öz xüsusiyyəti olmayıb, bu dildə danışan xalq­ların müasir dildə daha böyük hərbi-siyasi, iqti­sadi və kommunikasiya imkanlarına malik olma­la­rı ilə bağ­lıdır. Antik dövrdə belə bir elm dili rolunu – yunan di­li, orta əsr Şərqində – ərəb dili, ta XVIII əsrə qədər Avropada isə – latın dili oy­namışdır. XIX əsrdə fran­sız, alman və ingilis dilləri ara­­sında rə­qa­bət getmiş və nəhayət, XX əsrdən ingilis dili üs­tün­lük qa­zanmışdır. Lakin, bununla belə, bütün sosializm düşər­gə­sin­­də belə bir dil kimi rus dili də hegemonluq və uni­ver­sallıq uğ­run­da mübarizə aparmışdır. Bu mübarizə də yenə ingilis dilinin xeyrinə həll olunmuşdur. Daha doğrusu, dilin yox, ingilis dilli ölkələrin. Biz bu qısa tarixçəni ona görə yada saldıq ki, hansı isə dilin prioritetliyi əslində dilin yox, onun arxasında duran dövlə­tin siyasi və iqtisadi gücü ilə müəyyən olunur. Əgər Rabindranat Ta­qor, Cübran Xəlil Cübran hansı əsərlərinisə ingilis dilində ya­zır­sa, bu heç də o demək deyildir ki, onlar Qərb düşüncəsini, Qərb sivi­lizasi­yasını təmsil edirlər. Bu baxımdan, dil sivilizasiya ami­li kimi götürülə bilməz.

Dinin buraya qatılması və din amilinin qabardıl­ması isə, heç şübhəsiz, ya subyektiv mülahizələrlə əlaqədardır, ya da onun ma­hiyyəti düzgün təsəvvür olunmur. Əslində, din universal əqli keyfiyyətlərlə de­yil, duyğu ilə bağlıdır və insan «Mən»inin daha dərin qatlarını ifadə etməklə yanaşı, lokal mədəni-mənəvi mühit­lə, hətta fərdi mövcudluqla əlaqədardır.

Dini duyğu, insani mahiyyətlə bağlı olduğu üçün, daha də­rin və qədim köklərə malikdir. C.Əf­qa­ninin yazdığına görə, «İn­sa­nın ilk tərbiyəsi onun dini tərbiyəsidir, fəlsəfi dünyagörüş sonra yaranır».¹⁷ La­kin fəlsəfi düşüncənin formalaşmasında dini hissin böyük rolu vardır. Həm din, həm də fəlsəfi düşüncə insan mənəvi dünyasının empirik və nəzəri elmdən fərqli bir sahəsidir. Öz xüsusiyyəti etibarilə, onlar daha çox Şərq hadisəsidir. Əmin ər-Reyhani buna işarə ilə yazır: «Mən Şərqəm. Mən fəlsəfənin və dinin sahibiyəm».¹⁸