Sivilizasiyaların dialoqu

O bir əngin dəniz ki, çox qorxuncdur.

İnsan gah inci bulur, gah boğulur...

Müasir Qərb dünyası daxilən ziddiyyətli oldu­ğun­dan və ra­sio­nal düşüncəni mütləqləşdirdiyindən onun birtərəfli tərəqqisi labüd surətdə mənəvi deqra­da­siyaya gətirir. Lakin Avropa böyük cidd-cəhdlə bu böhrandan xilas olmağa çalı­şır. Biz isə bəzən onu tərəqqi etdirən amillərdən xəbərsiz halda, onun iflas məqamını Qərb sivilizasiyası ilə qarı­şıq salır, Qərbin xilas olmaq istədiyi və məm­nuniyyətlə bizə ixrac et­diyi bayağı mədəniyyətdən ikiəlli yapı­şa­raq “müasir” olmağa çalışırıq. İstisinə isinmədiyimiz bir şeyin tüs­tüsünü bəh-bəhlə qəbul edirik.

Şərq təfəkkür tərzini atıb Qərb təfəkkür tər­zin­dən yapışmaq (yeri gəlmişkən, təfəkkür tərzi uzun müddətə formalaşır və onun dəyişilməsi də çox mü­rək­kəb və uzun prosesdir) nə deməkdir? Əsas məqsəd hər hansı təfəkkür tərzinin zəif cəhətlərindən, birtə­rəfliyin­dən azad olmaq deyilmi?

Məsələ burasındadır ki, müasir dövrdə Şərq və Qərbin qarşı­laş­dı­rıl­ması, onların fikir tərzində olan özünə­məxsusluğun mütləq­ləş­dirilməsi və yalnız bu və ya digər tə­rəfə üstünlük verilməsi heç bir müsbət nəticəyə gətirə bilməz. Müasir təfəkkür hətta müxtəlif si­vi­lizasiyaların bir-birindən köklü surətdə fərqli olan düşüncə tərz­lərini “barışdırmağı”, onların mütərəqqi cəhətlərini birləş­dir­mə­yi nəzərdə tutur. Son zamanlar hamını heyrətləndirən “Yaponi­ya müəmmasının” aça­rını da məhz Şərq və Qərb tə­fəkkür tərzləri­nin uğurlu vəhdətində, başqa sözlə, Şərqə məxsus yüksək mənə­vi potensialın Qərbə məxsus rasional düşüncə mədə­niyyəti ilə birləş­di­ril­məsində axtarmaq la­zımdır.

Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin və müvafiq tə­fək­kür tərzlə­ri­nin üstün cəhətlərinin aşkar edilməsi həm tarixi, həm də məntiqi plan­da xüsusi tədqiqat tələb edir. Müasir cəmiy­yət­şü­naslığın vəzi­fə­lə­rindən biri də xalqımızın milli mədəniyyətini və təfəkkür tər­zini Şərq və Qərb mə­dəniyyətləri kontekstində araş­dırmaqdan və onun inkişaf perspektivlərini müəyyən­ləş­dir­mək­dən ibarətdir. Ciddi elmi tədqiqata əas­lan­ma­yan qənaətlər, empirik müşahidədən çıxarılan nəti­cələr isə çox vaxt qüsurlu olur.

Məsələn, bəziləri belə hesab edirlər ki, düşün­cə­mizin ətalətli­li­yi, məsuliyyətsizlik, biganəlik, “əşi, nə olsun ki...” münasibəti, utan­­caqlıq və s. Şərq təfək­kü­rünün tər­kib hissəsidir. Əlbəttə, mə­su­liyyətsizlik, bi­ga­nəlik pis keyfiyyətdir. Lakin o yalnız Şərqin ənə­nə­vi mənəviyyat tərzi kimi izah oluna bilməz, çünki daha çox dərəcədə so­sial mühitlə, sahibkarlıq hissinin olmaması ilə bağlıdır.

Utancaqlıq və ətalətli düşüncə kimi keyfiy­yət­lə­ri an­caq qara rənglə çəkmək düzgün olmazdı. Utan­caq­lıq nədə isə bizə mane olur deyə, əsrlər boyu for­malaşmış bu yüksək mənəvi keyfiyyətdən azadmı ol­ma­ğa çalışmalıyıq? Əgər ali hisslər intellekti üstə­lə­yirsə birincidən azad olmaq əvə­zinə ikincini inkişaf etdirmək barədə düşünməli deyi­likmi? Elə yüksək in­tel­lektual səviyyəyə, praktik fəaliyyət və təfəkkür mədəniyyətinə yüksəlmək mümkün deyilmi ki, öz sözünü demək və haqqını müdafiə etmək işində abır, utan­­caqlıq, təvazökarlıq hüdudu daha mane ola bil­məsin?

Hər hansı çəpəri, bəndi keçməyin üç yolu var: bəndin altın­dan sürünüb keçmək, bəndi dağıdıb keç­mək və nəhayət, bəndin üstündən keçmək. Birinci yol – alçalmaq, axırıncı – yüksəlmək tə­ləb edir. Bəndin da­ğıdılması isə min illər ərzində yaradılmış bir abi­dənin, mənəvi meyarın aradan götürülməsidir ki, bu zaman öl­çü itir, yüksəkliklə alçaqlıq eyniləşir.

Vaxtilə, burjua inqlabı aristokratiyanın böyük səylə əməl et­di­yi adət-ənənələri, əxlaq və davranış qay­dalarını alt-üst etməklə intellektin əxlaqi meyar üzərində birtə­rəfli qələbəsini təmin etdi. Rasional dü­şüncə və işgü­zarlıq təşəbbüslərinin qarşısını ala bilə­cək heç bir mənəvi məhdudiyyət saxlanmadı. Bir sahədəki ifratçılığın yerini başqa sahədəki ifratçılıq əvəz etdi. Əvvəl bir is­tiqamətdə pozulan müvazinət sonra başqa istiqamətdə pozul­muş oldu. Qərb inti­ba­hı şərqçilikdən qərbçiliyə keçid prosesində müvəqqəti müva­zi­nət mərhələsi oldu. Lakin bu mər­hələdə qərar tutmaq Avropaya müyəssər olmadı. Kəfkir ətaləti ilə o biri qütbə hərəkət etdi. Mə­nə­vi qadağanlar rasional fikir süzgəcindən keçirilərək hüquq qayda­la­rı ilə məhdud­laş­dı­rıldı. İntellekt isə yüyənsiz at kimi baş alıb elə uzaqlara getdi ki, insan tezliklə öz əməllərinin peşimançılığını çək­mə­yə başladı. Bioloji və sosial ekologiyaya mənəvi ekologiya prob­lem­ləri də əlavə olundu.

Müvazinət pozulanda, insanın mənəvi həyatı da­xili çarpışma və ziddiyyətlərdən məh­rum olanda o, inkişaf im­pulsunu itirir, durğunluq vəziyyətinə düşür. Əksinə, mənəvi qadağan­lar­la rasio­nal düşüncə və fəaliy­yət, ətalət qüvvəsi ilə hərəkətverici qüvvə bir-birinə tən gələndə in­sanın birtərəfli inkişafına, mənəvi deformasi­ya­sına yol ve­rilmir.

İnsan təbii ki, həmişə yeniliyə can atır. Lakin hər bir yeniliyə qarşı daxili müqavimət hissi də olma­lı­dır. Bu hiss həddindən artıq olanda durğunluq, zəif olanda – öz­başınalıq, anarxiya yaranır.

Şərq təfəkküründə ənənəçilik çox güclüdür. O hər cür yenilikçi fəaliyyət qarşısında böyük sədlər çəkir. Şərqə məxsus ətalət də buradan yaranır. Lakin bu ətalətə qeyd-şər­tsiz pis hadisə kimi, geriliyimizin səbəbi kimi qiymət vermək dayazlıqdır, metafi­zik ya­xınlaşmadır. Ətalət həm də vəznin ağırlığı deməkdir (“ağır otur, batman gəl”). Əl­bəttə, fizikadan məlum olan “ətalət – kütlə öl­çü­südür” fikrini kor-koranə su­rətdə sosial-mənəvi həyata aid etmək düzgün olmaz­dı. Lakin buradakı açıq-aşkar uyğunluğu da in­kar et­mək mümkün deyil. Şərqdə fikir sahəsində, mənəvi sfe­rada dəyişkənlik, mütəhərriklik “yüngüllük” kimi – mənfi mənada; sa­bitlik, ətalətlilik isə “ağırlıq” kimi – müs­bət mənada qiymətləndirilir.

Bu, doğrudur ki, insanı insan edən məhz mənəvi qadağan­lar, əxlaqi sədlərdir, nəfsi buxovlayan ətalət qüv­vəsidir. Lakin bu sədlər özü də hər bir inkişaf mərhələsində ağıl süzgəcindən keç­mə­li, bir növ filtr – təmizləyici rolunu oynamalıdır.

Şərqi geri qoyan ətalət qüvvəsinin böyüklüyü yox, hərəkət­ve­rici qüvvənin kiçikliyidir; mənəvi səd­lə­rin yüksəkliyi yox, in­tel­lek­tual cəhdlərin zəifliyidir.

Qərb dünyası intellektual yüksəliş yürüşündə mə­nəvi sədləri dağıtdı. Yaponiya intellekti mənəvi sədlə həmahəng surətdə inkişaf etdirərək onun üzə­rindən keçməyə müvəffəq oldu. Biz isə elmi tərəqqi və intellektual inkişafın qayğısına qalmadığımızdan və yeganə böyük sərvətimiz olan mənəvi səddin üs­tün­dən keçə bilmədiyimizdən onun altından keçməyə çalışırıq.

Lakin görəsən bünövrəsi artıq oyulmaqda olan bu nəhəng səddin tarixin sınağına davam gətirəcəyinə ümid etmək olarmı?

Bizcə, neçə-neçə nəsillərdən bizə miras qalmış mənəvi sərvət­lərin, adət-ənənələrin, dini-əxlaqi dəyər­lərin intellektual inqilabın tufanlarından, dağıdıcı tə­sirlərindən qorunub saxlanması, “milli-mənəvi dəyər­lə­rin ümumbəşəri dəyərlərlə birləşdirilməsi” üçüncü minilliyin asta­nasında Şərq xalqları qarşısında duran ən böyük tarixi vəzifədir.