Sivilizasiyaların dialoqu

Sivilizasiya və mənəviyyat
Milli dəyərlərə önəm vermək, gənc nəsli milli dəyərlər əsasında tərbiyə etmək bu gün qloballaşan dünyada xüsusi əhəmiyyət daşıyır.

İlham Əliyev
İnsan-təbiət münasibətində insan həmişə onu təbiətdən fərqləndirən və təbiətə qarşı dayanmağa im­kan verən yeganə amilə - öz mənəvi qüdrətinə isti­nad etmiş, yalnız mənəviyyatı sayəsində təbiətə nəzərən nisbi müstəqillik əldə etmişdir. Ayrıca bir fərd tə­biə­tin müqabilində çox gücsüz olardı və İnsan-Təbiət müna­si­bə­ti­nin tarazlığını və ahəngdarlığını təmin et­mək üçün insanlar öz ara­la­rında ittifaqa girməli idilər. Be­­lə­liklə, İnsan-Təbiət münasi­bə­tinin mümkün ol­ma­sı üçün İnsan-İnsan münasibəti zəruri şərt idi. Bu mü­na­­sibətlərdən birincisi ilk praktik bi­liklərin, ikin­cisi isə əx­la­qın formalaşmasına gə­tirmişdir. De­mə­li, insa­nın əmə­lə gəlməsi üçün zəruri olan, insan mənəvi dün­ya­sının kənar qütblərini təşkil edən iki əsas tərəf elm və əxlaq yox, bilik və əxlaq olmuşdur. Elm isə yenə də İnsan-Təbiət münasibəti sayəsində, lakin çox-çox son­ra­lar, biliklərin inkişa­fında yeni keyfiyyətli bir mərhə­lə kimi ortaya çıx­mışdır. Ümumiyyətlə, istər İnsan-Təbiət münasi­bət­ləri, istərsə də İnsan-İnsan mü­nasi­bətləri çox mürək­kəb, ziddiyyətli inki­şaf yo­lu keç­miş­dir. Bu iki münasibət forması arasındakı qar­şılıqlı əlaqə də get­dikcə möhkəmlənmiş, daha mü­rək­kəb və zən­gin bir prosesə çevrilmişdir. Bilik-Əxlaq zid­diy­yə­ti­nin yeni for­maları: Elm-Əxlaq, Elmi-tex­niki tərəqqi-Əxlaq mü­na­sibətləri əmə­lə gəlmişdir. Bu mü­nasibət­lərdə ikinci tərəf həmişə eyni sözlə ifa­də olunsa da, əxlaq özü də müəyyən keyfiyyət dəyiş­ik­lik­ləri keçi­rmişdir.

Zaman keçdikcə həm İnsan-Təbiət, həm də İn­san-İnsan münasi­bətləri vasitələnmiş, buraya bir sıra ara­lıq mərhələlər əlavə olunmuşdur. İnsanın təbiəti də­­yişdirməsi və dəyişdirilmiş təbiətin, bir tərəfdən, ye­ni təbiət kimi (ikinci təbiət), digər tərəfdən də, in­sa­nın təbiəti dəyişdirməsi üçün bir vasitə kimi (texnika) çıxış etməsi İnsan-İnsan münasibətində də öz əksini tapmışdır. İnsanın texnikaya, istehsal va­sitələrinə nə də­rə­cə malik olması onun İnsan-Təbiət və İnsan-İn­san münasibətində tut­du­ğu mövqeyi müəy­yən edən baş­lıca amilə çevrilmişdir. İstehsal mü­na­sibətləri in­sa­nın daxil olduğu bütün münasibətlərin əsasını təşkil et­­miş­dir. Sinifli cəmiyyətin yaranması ilə İnsan-İnsan mü­nasibəti İnsan-Cəmiyyət-İnsan mü­nasibətinə keç­miş­dir və cəmiyyətin struktu­ru, is­tehsal üsulu, siyasi və hüquqi üstqurum ilkin İnsan-İnsan müna­si­bətinin bü­tün formaları üçün həlledici rol oynamağa baş­lamış, o cümlədən, əxlaqa da ciddi təsir göstərmişdir. Cəmiyyət İnsan-İnsan mü­nasibətini va­si­tə­ləndir­di­yin­dən onun keçirdiyi keyfiyyət dəyiş­mə­lə­ri (ictimai-iqtisadi formasiyaların əvəzlənməsi, so­sial inqi­lablar) öz əksini əxlaqda da tapmışdır.

Rasionallaşma, sənayeləşmə təkcə insan mənə­viyyatına deyil, həm də təbiətə və təbiətin bir hissəsi kimi insana təsir edir. Bu za­man qarşıya çıxan problem insan ilə təbiət arasındakı müvazinətin, harmoniyanın pozulması təhlükəsi ilə bağlıdır. Bu təhlükəni aradan qaldırmaq üçün üç yol vardır:

Birincisi, necə deyərlər, Russo proyekti olub, müasir dövr­də bir sıra Qərb ideoloqlarının da iddia etdiyi kimi, elmi-texniki tərəqqinin qarşısını almaqdır ki, bu da ən azı iki səbəbdən qeyri-mümkündür:

1) Təbiəti dərk etmək və dəyişdirmək İnsan-Təbiət müna­si­bə­tinin ayrılmaz tərkib hissəsidir və habelə insanın öz daxili im­kan­larının, yaradıcılıq po­ten­sialını realizə etməsinin ən mühüm aspekt­lə­rindən biridir (siyasət və incəsənətlə yanaşı). İnsan səa­də­ti­nin məhz daxili imkanların reallaşdırılması ilə bağlı olduğu­nu nəzərə alsaq, məlum olar ki, guya insan səadəti naminə irəli sürülən "Russo proyekti" əslində onun əleyhinədir.

2) Elmi-texniki tərəqqi bəşəriyyət qarşısında du­ran bir sı­ra ictimai problemlərin həllində əsas istinad sahəsidir və ondan üz döndərmək, getdikcə artmaqda olan əhali kütləsinin nəinki tək­cə mənəvi, həm də çox­cəhətli maddi tələbatının ödənilməsini qeyri-mümkün edərdi.

Deməli, bu "yol" heç cür özünü doğrulda bil­məz.