Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)



Yüklə 3,02 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/49
tarix24.01.2017
ölçüsü3,02 Mb.
#6264
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   49

*** 

Qan dənizlərindən başqa, neçə-neçə  nəsillərin mənəvi 

axtalanması, hər  şeydən  əvvəl ziyalıların bu kökə salınması 

Stalin "mərhəmətinin" böyüklüyünə inanmağa qoymur. Axı bu 

günün ağır gerçəkliyindən səmimi şəkildə narazı olan adamlar 

nostaljiyə vararaq təkcə Stalin dövrünü xatırlamırlar, bir az da 

irəli gedərək o dövrün qayıtmasını arzulayırlar. Hər kəs 

ürəyində düşünür ki, buna yeni qurbanlar, repressiyalar, 

dəhşətli zülmlər bahasına nail olmaq mümkündürsə, onun 

özünün, ailəsinin və  ən yaxın adamlarının canı  və qanı 

bahasına olmayacaq. Aman Allah, bu sözlər necə  də tanışdan 

tanışdır, tarix bizə – kəsilib elə hey bir sinifdə qalan adamlara – 

eyni dərsi nə qədər keçəcək.  

*** 

Mənim fikrimcə, bir çox rəylərə  rəğmən Stalin termidora 

yol verməmişdi. Ancaq onun əl-qolu açılanda, yəni inqilabın 

ilkin mərhələsinə aid olan, cəmiyyət tərəfindən qəbul edilən 

şəxslər, məsələn, Leninə yaxın olan təkcə Trotski, Zinovyev, 

Kamenev, Buxarin yox, həm də Qorki və Krupskaya, hətta 

Kirov kimi potensial rəqiblər, potensial təhlükə  mənbəyi olan 

generalitet və milli ideyanın daşıyıcıları olan şəxslər (Sultan 

Galiyev, Nərimanov, B.Mdivani) ictimai və siyasi arenadan 

götürüldükdən sonra o, əvvəlcədən düşündüyü, ancaq ona 

məxsus siyasi səbrlə uzun müddət gizli saxlanılan niyyətini 


 540 

yeritməyə başladı. Parlaq təhsilə malik olan, bir neçə Avropa 

dillərini bilən, Avropanın özü ilə çox yaxşı tanış olan, nəzəri 

baxımdan savadlı, iti ağıllı, həm də  sərrast natiqlik 

qabiliyyətinə malik publisistlərlə  əhatə olunmuş, rus dilində 

çətinliklə danışan Koba içinin bütün hirs və hikkəsini çox 

primitiv qanqster oyununa – silahdaşlarını, kin saxladığı 

şəxsləri onların öz əlləri ilə, bir-birinin əli ilə aradan götürməyə 

sərf etdi. Yalan və alçaqlıq, xəyanət və satqınlıq, arxadan 

vurma (qoy lap Smolnı  dəhlizinin gizlin bir yerində olsun), 

qorxu və yaltaqlıq, kimisə  təhdidetmə, kimininsə  qılığına 

girmək. Bu gün aşkar edilən çoxsaylı  sənədlər,  ən müxtəlif 

tədqiqat və kitablar - həm SSRİ-də, həm də xaricdə çap edilən 

materiallar meydana çıxdıqdan sonra – Stalin obrazının  əsas 

cizgiləri az və ya çox dərəcədə aşkarlanır. Eyni zamanda Stalin 

fenomeni heç kəsin aça bilmədiyi bir bilməcəyə çevrilir. 

Təsadüfi deyil ki, çoxsaylı şahidlərin yanında baş verən ölümü 

ilə birlikdə  həyatı da çeşidli suallar dumanına bürünmüşdür. 

Onun fiziki baxımdan ölümü də çox çəkdi, amma öləndən 

sonra belə hadisələrin gedişinə təsiri bitmədi. Bu adam ölsə də, 

canı  çıxmayan, tarixin, necə deyərlər,  ən "uzunölümlü" 

tiranıdır. Rasputin kimi, Stalin də ölüm yatağında özünün aşkar 

və qeyri-aşkar qatillərinin gözündə qorxulu idi. Belə bir 

tragikomik əhvalat xatırlanır ki, Stalinin ölümünün şahidi olan 

Beriya guya deyib ki, tiran öldü. Bu zaman Stalin gözlərini 

açaraq hamıya dəhşətli nəzər salır və Beriya onun ayaqlarına 

düşür. Bu əhvalatdakı fantastika açıq-aşkar görünsə  də,  əsas 

olan onun mifoloji konturlarıdır və bu, Stalinin yenilməyən 

dəhşətli qüvvəsinin simvolik ifadəsinə çevrilir. 

*** 

Əlbəttə, Stalinin şəxsiyyətinə, onun xarakterinə Freyd təlimi 

ilə yanaşmaq mümkündür, hətta zəruridir. Psixoanalizin 

predmeti kimi Stalinin öz valideynlərinə münasibəti, onun atası 

barədə  əzabverici  şübhə kompleksini (doğrudanmı, o, Stalinin 

atası idi?), anasına yadlaşma, ona qarşı sırf ritual münasibəti və 



 541 

s. götürmək olar. Oğlanlarına laqeyd münasibət və  nəhayət, 

ikinci arvadına - Alliluyevaya münasibəti. Stalin heç zaman 

ona intiharını bağışlamamışdı, bu qadının gülləni ürəyinin 

başına sıxmasını Stalin məhz onun özünə – İosifə xəyanət kimi 

qəbul etmişdi. Onun anormal ağlı  təlqin edirdi ki, düşmənləri 

ona bu oyunu qura biliblər, arvadını Stalindən intiqam almaq 

üçün öz həyatına qəsd etməyə  məcbur ediblər. Və artıq 

həyatdan getmiş Alliluyevanın ölümünün hayıfını hər kəsdən – 

onu bu addımı atmağa məcbur edən adamlardan almağa 

başladı, Stalin öz silahdaşlarının arvadlarını (səciyyəvidir ki, 

məsələn, Orjenikidzeni, Molotovu, Kalinini, Poskerbışevi yox, 

məhz onların arvadlarını) zindana saldı. Buxarinə, qəribə 

yaxınlıq və mehribançılıq duyğusu ilə  və xüsusi qısqanclıqla 

(Stalin Buxarini cavan arvadı ilə görəndə demişdi: "Bu 

məsələdə  də  sən məni ötüb keçmisən") yanaşdığı bu şəxsə 

münasibətdə o, necə deyərlər, ürəyinin  ən dərin guşələrindən 

gələn TmərhəmətU hissini əsirgəməmişdi – ərini güllələtmiş, 

arvadını sürgünə yollamışdı.  İş yoldaşlarının arvadlarına qarşı 

bu nifrət və ümumən, onun qadınlara münasibəti Freyd 

psixoanalizinin çox dərin və mürəkkəb predmetini təşkil edə 

bilər. Birinci nikahdan olan oğlu Yakova heç cürə 

anlaşılmayan qısqanclıq hissi bəsləmiş  və faktiki olaraq onu 

Hitlerin baltasının altına itələmişdi. Və Stalinin oğlunun 

müharibədə ölməsindən sonra Siyasi Büronun üzvləri və 

Respublikaların rəhbərləri üçün oğullarının döyüşdə ölməsi bir 

növ TdəbəU çevrilmişdi.  

Bu, rəhbərə qarşı özünəməxsus loyallığın könüllü və ya 

məcburi  əlamətlərindən biriydi – arvadını itirib, biz də dul 

qalmışıq, oğlu müharibədə həlak olub, bu "bəla" bizdən də yan 

ötüşməyib. Yeri gəlmişkən, "bəla" sözündən dırnaqları atardım 

– kim olmağından asılı olmayaraq övlad itirən valideynlərin 

əzab çəkməsinə şübhə etmək günahdır. 

*** 

Ancaq Stalinin çəkdiyi dərdin səmimiliyinə necə 



 542 

şübhələnməyəsən ki, sevimli arvadının intihar etməsindən sonra, 

görünür, onun TxətrinəU Alilluyevanın ən yaxın qohumlarını qırıb 

çatdı, müharibədə ölən oğlu Yakovun arvadını sürgünə göndərdi, 

bacanağı və gənclik dostu Svanidzeni güllələtdirdi. 

*** 

Stalinin xarakterindəki patoloji zülmkarlıqla yanaşı, 

ikiüzlülük də  əsas cəhətdirmi? Özünün əsl və ya xəstə 

təxəyyülü ilə uydurduğu düşmənlərinə - rəqiblərinə qarşı 

göstərdiyi cəlladlıq və amansızlıq elə onlara - dostlarına və 

silahdaşlarına, onların ailə üzvlərinə qarşı büruzə verdiyi 

dəhşətli riyakarlıqla qəribə  şəkildə birləşir. O, öz fotosunu 

M.Tomskiyə bağışlarkən fotosunun arxasında ürək titrədən 

sözlər yazır - "dostum Mişa Tomskiyə", bu sözləri onu intihara 

məcbur elədiyi zaman və "dostu Mişanın" bütün ailə üzvlərinin 

öldürməsi  ərəfəsində yazır. Eyni üslubla vaxtilə  gənc Kobanı, 

sözün  əsl mənasında, ölümün cəngindən alan Məmməd  Əmin 

Rəsulzadənin qoca anasını, arvadını sürgünə yollayır, cavan 

oğlunu güllələtdirir. Mənə deyirlər ki, Stalinin Rəsulzadənin 

ailə üzvlərinin başına gətirilənlərdən xəbəri olmaya da bilərdi, 

yaxşı, Tomskinin, Orjenikidzenin, Svanidzenin, Yenunidzenin, 

ona  şəxsən yaxın olan bir çox şəxslərin ailə üzvlərinin başına 

gətirilənlərdən ki, xəbərdar idi. 



*** 

Təkrar edirəm, barəsində ölüm hökmü kəsilən ailə üzvləri, 

azyaşlı uşaqları haqqında o, hər şeyi bilirdi. Təsəvvür eləsək ki, 

doğrudan da, ataların günahı yüzdə-yüz sübut olunmuşdu, bəs 

onların arvadlarının, azyaşlı uşaqlarının günahı nə idi? 

*** 

"Oğul ataya cavabdeh deyil" - bunu Stalin bəyan etmişdi və 

uşaqları kiminsə övladları olduğu üçün güllələtdirirdi. Burada 

hansı  cəhət özünü daha çox büruzə verir – ifrat  amansızlıq, 

yoxsa tayı-bərabəri olmayan ikiüzlülük? 

*** 

Güman etmək lazım deyil ki, terror maşını öz-özünə 



 543 

işləyirdi, onu hərəkətə  gətirən Stalin idi. Poskerbışevin 

arvadını, onun icazəsi olmadan həbs edə bilərdilərmi? 

Poskerbışevin arvadı həbs edildikdən sonra Stalin demişdi: "Bu 

nədi belə,  qaş-qabağın yernən gedir, sənə başqa arvad taparıq" 

–  bu sözləri Xruşşovun memuarlarından Stalindən gətirdiyi 

başqa bir cümlə ilə tutuşdurmaq olar. Stalin çoxdan nifrət 

bəslədiyi, narazı qaldığı  və görəndə  əsəbiləşdiyi Krupskaya 

haqqında, Nikita Sergeyeviçin şəhadətinə görə, bir dəfə belə 

deyib: "Axı kim deyib ki, Leninin dul arvadıdır? Biz Leninə  

başqa dul taparıq". Bu cümlə Qoqol qələminə layiq sözlərdir. 

Amma Qoqolun da ağlına belə bir şey gələ bilərdimi? Və  əsl 

həqiqətdə Leninin ölümündən 6-7 il keçəndən sonra  Nadejda 

Konstantinovnanın  əvəzinə Stasovanı, ya da Zemlyaniçkanı 

onun dul arvadı elan etmək istəyirdilər. Yeri gəlmişkən, 

Leninin dəhşətli (güllələmək, öldürmək, asmaq), yaxud sırf işlə 

bağlı sərəncamlarının içində belə bir incə qeyd - sual da vardır: 

"Mossovetin adından  İnessa Armandın qəbrinin üzərinə gül 

dəstəsi qoymaq olarmı?" Görünür, məşuqəsinin məzarına öz 

hesabına pul qoymağa xəsislik edib. 



*** 

Beləliklə, Stalinin qadınlara və dul arvadlara münasibətinə 

qayıdaraq demək olar ki, onun ölçüsündən yanaşdıqda, təkcə 

arvadların yox, həm də dul arvadların dəyiş-düyüş edilməsi çox 

normal bir hadisədir. Bu, belə demək olarsa, Stalinin insanlara, 

onların hisslərinə, həyati seçimlərinə  və talelərinə sayqısız 

münasibətinin kvintessensiyası idi. Bu kvintessensiya Stalinin 

dünyaya antiəxlaqi münasibətinin düsturuna çevrilmişdi: 

insanlar vintciklərdir, arvad, dul arvad, uşaqlar - vaxtaşırı 

olaraq dəyişdirilə bilən vintciklərdən başqa bir şey deyildir. 



*** 

Stalinin riyakarlığı  həm də ondadır ki, ağıllı adam kimi 

(şübhəsiz ki, o, ağıllı adam idi) hərəkətlərindən xəbəri olmamış 

deyildi. O, necə inana bilərdi, yaxud özünü inandıra bilərdi ki, 

Buxarin Lenini öldürmək istəyirmiş, yaxud Qorkini öldürüb. 


 544 

Yaxud Kirovun ölümünü təşkil edib. O, bilirdi ki, əvvəl-axır 

tarix bu prosesin əsl mahiyyətini üzə çıxaracaq (amma günü bu 

gün də  həmin o Tsəmimi etiraflarınU sirri və  səbəbi 

açılmayıbdır, görünür, Stalin bu mənada, doğrudan da, 

uzaqgörən imiş). Ancaq bütün bunlara baxmayaraq, ölümdən 

sonra şüurlu, yaxud qeyri-şüuri cinayətləri üçün mənəvi bəraət 

barədə düşünən Stalin nəsillər qarşısında özünü safa çıxarmağa 

cəhd göstərərək, xüsusən qocalıq illərində özünün imicini – 

humanist, xeyirxah, qayğıkeş  rəhbər, böyük Sovet ailəsinin 

atası imicini yaratmaqla məşğul idi. Bu gün biz onun 

cinayətləri haqqında müəyyən məlumatlara malik olduğumuza 

görə onun uşaqlarla çəkdirdiyi  şəkillər bizdə  dəhşətli ikrah 

hissi oyadır. Bu şəkillərin birində Stalin atasını öldürdüyü qızı 

qucaqlayıb. Totalitar dövlətdə tiran onunla əlbir olan şəxslər 

üçün modelə çevrilir. Yejov – qanlı Stalin cəlladı öz əli ilə 

öldürdüyü Tomskinin oğluna məhəbbət izhar edir. Beynəlxalq 

müsabiqədə qalib gələn skripkaçıya böyük məbləğdə pul 

mükafatı verilir və Stalin bu zaman zarafatından qalmır – sən 

əsl varlı adama çevrildin, küçədə görsən məni tanımazsan, heç 

salam da verməzsən – deyir. Ətrafdakı adamlar gülməkdən az 

qalır tumanlarını batırsınlar: gör bu adam necə sadə, geniş 

ürəkli insandır ki, uşaqlarla belə zarafatlar eləyir. 

*** 

Bax, Stalin mifi də  həmin bu portret cizgiləri və 

əhvalatlardan hörülmüşdür - bu, XX əsrin ən böyük mifidir. Bu 

dərindən-dərinə yalanla süstlənən mifdə  ən qorxulu şey odur 

ki, o, günü bu gün də yaşarıdır. O, bu qeydlərin  əvvəlində 

mənim xatırlatdığım anlayışa – mənfi yapışıqlığa – Stalin 

xarizmasının özülünə uyğun gəlir. Çoxları üçün sirri-xudadır 

ki, insan necə bu dərəcədə amansız, təsəvvür olunmayan 

dərəcədə qana susayan, insan əzablarından doymayan şəxsə 

çevrilə bilər. Ancaq tapmaca deyilmi ki, bu gün hamısı olmasa 

da, Stalinin cinayətlərinin çoxu açılsa belə, milyonlarla 

insanların qətlə yetirilməsində onun şəxsi günahı sübut olunsa 



 545 

belə, bir çox insanlar üçün Stalin şəxsiyyət kimi öz parlaqlığını 

saxlamışdır,  əvvəllər olduğu kimi, yenə  də onların kumiridir. 

Məsələ  təkcə qoca təqaüdçülərin öz gənclik illərinə  bəslədiyi 

nostaljidə deyildir. Məsələ demokratiya qarşısında özünü itirən 

insanların dəmir ələ ehtiyac duymalarında da deyildir. Məsələ 

heç də qul psixologiyasında, azad mənəvi seçim etməkdən, 

müstəqillikdən qorxan, yuxarıdan necə yaşamaq, duymaq, 

sevmək və nifrət etmək, nədən danışmaq və susmaq barədə 

göstərişlər gözləyən insanların psixologiyasında da deyildir. 

Məsələ ondadır ki, Stalinin törətdiyi cinayətlərin açılması onun 

şəxsi mənfi yapışıqlığını zərrə qədər də azaltmamışdır. 



*** 

Bu mənfi yapışıqlıq hələ də işindədir, onun şəxsiyyəti, sifəti, 

sarımtıl bığları  və sarımtıl kinli gözləri haqqında nə  qədər 

yazılsa da, bir çoxları üçün o, yenə də xeyirxah, kövrək ürəkli 

qoca, mavzoleyin tribunasında sarışın qız uşağını 

qucaqlayaraq, ona heyran kəsilən və onun heyran kəsildiyi 

xalqı salamlayan bir insandır. 

*** 

Bəli, Stalin, heç şübhəsiz ki, tarixdə ən uzunölümlü tirandır. 

1953-cü ilin mart ayının  əvvəlində onun xəstəliyi haqqında 

rəsmi xəbər yayılanda, hamı güman edirdi ki, günləri sanılıdır. 

Və bu qədər həyəcanlı gözləmələrdən sonra martın 5-də elan 

edildi ki, o, ölmüşdür. Ancaq ölümündən sonra da canlıların 

bədəninə vicvicə salan qorxu gücünə Stalin uzun müddət canlı 

olaraq qaldı. Onun canlı surətini  əbədi hifz etmək üçün 

bədənini balzamlayıb Leninlə yanaşı uzatdılar. Xruşşovun 

Stalini ifşasından sonra onu mavzoleydən kürüyüb atdılarsa da, 

o, təkcə XX deyil, XXII qurultaya qədər də yaşadı. O, bundan 

sonrakı bir çox qurultaylarda da sağ idi. O, Xruşşovu devirərək 

hakimiyyətə Brejnevi gətirdi və Brejnev onun soyadını dilinə 

gətirəndə, yüksək partiya - dövlət xadimləri ilə  ağzına qədər 

dolmuş Qurultaylar Sarayı alqışlardan lərzəyə  gəldi. O, 

bugünkü döyüşlərdə  də sağdır və S.Alliluyeva doğru demişdi 



 546 

ki, TQorbaçov hədər yerə atamın kölgəsini qılınclayır, 

Qorbaçov onun öhdəsindən gələ bilməzU.  Əksinə! Bunu isə 

mən özümdən əlavə edirəm. 

 

23 oktyabr, 1988-ci il 

 

Stalin haqqında uzun illərin düşüncələrinin məhsulu olan bu 



qeydlərmi bir gecənin içində - 23 oktyabr 1988-ci ildə kağıza 

köçürdüm. Zaman mənim bu sonuncu gümanımı doğrultdu. 

Ölməyən Stalin Qorbaçovu da devirdi. Gələcəkdə daha nələr 

baş verəcəkdir? Bəlkə onu "uzunölümlü" tiran yox, Tölməyən 

tiranU adlandıraq? 

 

15 mart, 1997-ci il 



 

*** 

Tarixin gedişatında obyektiv və subyektiv faktorlar, 

şəxsiyyətin rolu və real şərait haqqında danışmalı olsaq, ən 

parlaq nümunə kimi Xruşşov götürülməlidir. Stalin dövründə 

bir müstəqil  şəxsiyyət kimi o, bir elə  dəyərə malik deyildi, 

mövcud  şəraitdə funksional olaraq fəaliyyət göstərən 

adamlardan biri idi. Belə çıxır ki, şərait şəxsiyyətdən güclüdür. 

Ancaq Stalindən sonrakı dövrdə də o, əvvəlki iş yoldaşlarının 

öhdəsindən gələ bilmədiyi bir işi gördü – destalinizasiyanın 

əsasını qoydu. Görünür, hər halda şəxsiyyətdən də nəsə asılıdır. 

Müəyyən qeyd-istisnalarla bərabər, bunu Qorbaçov haqqında 

da demək olar. Məlumdur ki, "yenidənqurma" ideyaları onun 

beynində  hələ "yenidənqurmayaqədərki" dövrdə yetişmişdi. 

Yadıma gəlir ki, "Drujba narodov" jurnalının  əməkdaşı, 

Moskvanın siyasi məkanında kifayət qədər məlumata malik 

olan  şəxs, hələ Andropovun dövründə (yaxud Çernenkonun 

dövründə, indi dəqiq xatırlamıram), hər halda Brejnev dövrü 

qurtardıqdan sonra mənə demişdi ki, Moskva ziyalılarının 

bütün ümidi Qorbaçovadır, o, hakimiyyətə  gəlsə, çox şey 


 547 

dəyişəcək. 



*** 

1985-ci ilin mart ayında Qorbaçov hakimiyyətə  gəldiyi 

zaman Moskvada mən tbilisili erməni, rusdilli yazıçı, vaxtilə 

ssenari kurslarında bir yerdə oxuduğumuz Armen Zurabovla 

rastlaşdım, erməni yazıçılarının bir çoxundan fərqli olaraq, 

mənə elə  gəlir ki, o, şovinizmdən uzaq bir adamdır, sonrakı 

illərdə  də antiazərbaycan kompaniyalarının heç birinə 

qoşulmadı. Bəli, həmin zaman, Qorbaçovun hakimiyyətə 

gəldiyi ilk ayda hələ Tbilisi ilə əməllicə vidalaşmayan Armen 

vaxtının çoxunu Moskvada keçirirdi, Moskvada tanınmış 

evlərə gedib-gəlirdi, bir sözlə, paytaxtın siyasi iqlimi ilə kifayət 

qədər tanış idi. Mərkəzi  Ədəbiyyat Evində nahar süfrəsi 

arxasında yenidənqurma və  aşkarlıq haqqında fikirlərimizi 

bölüşürdük. Mən dedim ki, 56-cı ildən, XX qurultaydan sonra 

olduğu kimi siyasətdə bir çox dəyişikliklər gözlənilir. Armen: – 

Yox, – dedi, – çox böyük kardinal  dəyişikliklər baş  

verəcəkdir. Bu  dəyişikliklər 1917-ci il oktyabr inqilabı 

hadisələrinə bərabər olacaqdır. Hər şey kökündən dəyişəcək.  

Çox sonralar anladım ki, Armen yalnız proqnoz vermirmiş, 

sadəcə qabaqdan gələn illərdə hansı hadisələrin baş verə 

biləcəyi barədə  dəqiq məlumata malik imiş. Dolayısı ilə bu 

məni bir daha inandırdı ki, ermənilər, hətta fəal ictimai axından 

bir az kənarda qalan ermənilər belə siyasi proseslər barədə 

mükəmməl məlumata malikdirlər. 



*** 

Yenə  də  şəxsiyyətin tarixdəki roluna qayıdaq.  Şəxsi 

motivlərin gücünə revanş arzusuna düşərək, inqitam arzusu ilə 

yanan Yeltsini xatırlamaq lazımdır. Bəlkə  də bütün bunların 

gücünə o, böyük tarixi kataklizmlərin içində önəmli  bir fiqura 

çevrildi. Ümumiyyətlə, Sovet imperiyasının çökməsində  təbii 

ki, obyektiv tarixi səbəblərlə yanaşı, bir çox konkret 

şəxsiyyətlər də  əhəmiyyətli rol oynadılar. Xaricdə olanlardan 

Roma papasını, Bzejinskini, Reyqanı və Tetçeri misal çəkmək 


 548 

olar. Bzejinski və Voytilaya gəlincə, onlar üçün stimul rolunu 

damarlarından axan polyak qanı, etnik vətənləri olan Polşanı 

Sovet hegemonluğunun buxovlarından qurtarmaq arzusu 

oynadı. Reyqan və Tetçer öz aqressiv hərəkətləri ilə  həmişə 

gözlənilməz olan (Berlin divarı  və Berlin blokadası, 

Macarıstan, Çexoslavakiya, Əfqanıstan, Kuba böhranı, 

ölkədaxili repressiyalar, Saxarovun sürgün edilməsi, 

Soljenitsinin ölkədən qovulması  və s. və i.a.) əbədi təhlükə 

mənbəyini,  Şər imperiyasını  məhv etmək istəyirdilər. Ölkənin 

daxilində digər disidentlərlə yanaşı, mənim fikrimcə, dörd şəxs 

– Soljenitscn, Saxarov, Qorbaçov və Yeltsin həlledici rol 

oynadı. Və yenə  də, obyektiv tarixi faktorlarla yanaşı,  şəxsi 

motivlər də  əhəmiyyətli sambala və gücə malik idi. Əgər 

Soljenitsin öz vaxtında təqdim edildiyi Lenin mükafatını 

alsaydı, görəsən, Sovet ədəbi isteblişmentinə qatılmazdımı? 

Hökumətin səfeh siyasəti, burnundan uzağı görməyən 

məmurların təhdidləri Saxarovu da radikallaşdırdı. 



*** 

Yeltsin və Qorbaçovun qarşılıqlı münasibətlərinə  gəlincə, 

mənə belə  gəlir ki, Yeltsin vaxtında Siyasi Büronun üzvü 

seçilsə idi, Sovet tarixi tamam başqa yolla addımlayardı.  



*** 

Ola bilsin ki, mən problemi bir balaca sadələşdirirəm; Sovet 

imperiyası gec-tez çökəcəkdi. Ancaq bu subyektiv faktorlar 

olmasaydı, mənim fikrimcə, imperiya belə tez yox, daha gec 

çökəcəkdi. Yeri gəlmişkən, kommunist rejimində SSRİ-ni 

imperiya adlandırmaq Cinayət Məcəlləsinin müvafiq 

maddəsində  nəzərdə tutulduğu kimi, antisovet hərəkəti olardı. 

Ancaq sistem və ölkə özülündən laxlayan kimi, ilkin olaraq 

rusların özü (təbii ki, rus yazıçıları) minillik tarixə malik 

imperiyanın, rus, məhz rus dövlətinin məhvi barədə haray 

qaldırmağa başladılar. Eynihüquqlu xalqların birliyindən ibarət 

Sovet dövlətinin məhvindən yox, yalnız dominant xalqın 

məhvindən danışdılar. Beləliklə, hər şey öz yerini aldı. Məlum 


 549 

oldu ki, ölkənin beynəlmiləl xarakteri haqqında bütün söhbətlər 

onun imperiya mahiyyətini pərdələməkdən ötrü ortaya atılan 

sözdən başqa bir şey deyilmiş.  



*** 

Yenə öz mövzumuza qayıdaq. Beləliklə, Qorbaçov Yeltsini 

Siyasi Büroya buraxmır, küsmüş Yeltsin özünün parlaq və 

iddialı xarakterinin gücünə inqitam almağa hazırlaşır. Bundan 

sonra, hökumət orqanları ona qarşı bütün yaramaz vasitələrdən 

– alçaltmadan tutmuş  təhqirlərə  qədər hər  şeydən istifadə 

edirlər, bütün bunlar onun intiqam hissini, özünütəsdiq 

iradəsini daha da gücləndirir və o, Qorbaçovun bütün 

qüsurlarından, xüsusən onun təbliğat maşınının küt işindən 

yararlanaraq hamının rəğbətini qazanır, cəmiyyətin  ən geniş 

təbəqələri arasında yüksək reytinqə malik olur. O, kütlənin 

gözündə  ən yaxşı hökmdar obrazına çevrilir və bu dalğanın 

axarı ilə  hələlik Rusiyada ən yüksək vəzifəni  əldə edir. Elə 

bunun özü də kifayət qədər böyük nailiyyətdir, yerdə qalanlar, 

necə deyərlər, texniki məsələdir, ağıllı siyasi manevrlərdən 

asılıdır. Artıq laxlamış Qorbaçovu darmadağın etmək üçün 

(xüsusən, avqust ayında baş verən yalançı putçdan sonra) hər 

şeydən əvvəl çürümüş strukturu dağıtmaq, Qorbaçovun hələ ki 

formal  şəkildə başçılıq etdiyi ölkədən yaxa qurtarmaq, yəni 

SSRİ adlanan məmləkəti dünya xəritəsindən silib-süpürmək 

lazım idi. SSRİ yoxdursa, demək, onun prezidenti də yoxdur. 

Ekzekusiya aktı Belovej meşəsində baş verdi. Əsrin bu 

hadisəsində subyektiv və obyektiv faktorların hansı nisbətə 

malik olmasını,  şəxsi və ictimai amillərin hansı nisbətdə rol 

oynamasını müəyyənləşdirmək tarixə  məxsusdur. Beləliklə, 

bütün bunlar XX əsrin  ən böyük imperiyalarından birinin 

darmadağın olması ilə nəticələndi. 

*** 

Bizim ölkəmizdə azadlıq probleminin açılmayan düyününün 

mahiyyəti hər şeydən əvvəl onda ifadə olunur ki, rus xalqı azad 

olmasa, say etibarilə azlıq təşkil edən digər xalqlar da azad 



 550 

olmayacaqlar. Ancaq rus xalqı yalnız o zaman azad olacaq ki, 

digər xalqlar azad olsun. Yadıma gəlir, Portəgizin o zamankı 

prezidenti Suareş Bakıda "Gülüstan" sarayındakı  qəbulda öz 

tostunda nə qədər sadə və elementar olsa da, çox dərin bir fikir 

söyləmişdi – Portəgiz totalitar rejimdən Salazarın çökdüyü 

zaman yox, öz müstəmləkələrindən imtina edəndə qurtuldu. 

İndi Marksı daha çox tarixi proqnozların qeyri-dəqiqliyi 

üstündə söymək moddadır, ancaq onun bir fikri tarixin bütün 

gedişi boyu özünü doğrultmuşdur – digər xalqları əsarət altında 

saxlayan xalq özü azad deyil. Mən dərhal etiraz eşidirəm - rus 

xalqını sistemlə qarışıq salmayın, rejimi rus xalqı ilə 

eyniləşdirməyin, bu rejim ona da, digər xalqlara da beləcə 

sırıdılıb. Mən nə  dəyişik salıram, nə  də eyniləşdirirəm. 

Doğrudur ki, rus xalqı daha acınacaqlı gündədir, ancaq o, digər 

xalqlardan fərqli olaraq çoxsaylıdır, buna müvafiq olaraq, 

demək, həm də güclüdür, o qədər güclüdür ki, indiyə kimi onu 

digərləri ilə  bərabər sıxıb saxlayan zəncirləri ilkin olaraq qıra 

bilər. Mən hələ onu demirəm ki, hakimiyyətin mərkəz 

anlayışını ifadə edən, yəni rus dövlətinin ənənəvi paytaxtı olan 

Moskvada digər xalqların nümayəndələrinin iştirak payı ilə 

müqayisə olunmayan dərəcədə böyük xüsusi çəkiyə ruslar 

malikdir. 


Yüklə 3,02 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   49




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin