Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
*** Bax budur, keçən ilin sonuna beş dəqiqə qalıb və mən həyəcanla özümə sual verirəm: hansı ili qarşılayırıq: 1997-ni, yaxud 1937-ni?
Bu gün 40 il bundan əvvəl olduğu kimi, mən Azərbaycanda ən cavan yazıçıyam.
Tarix Allahın dözümüdür. *** "Oqonyok"da Bulat Okudcava ilə müsahibə verilmişdir. Sual: "Bu gün 60-cıların idealına necə yanaşırsınız?" Cavab: "…Gənc "yetmişincilər" "altmışıncıların" əlindən yaman əsəbidirlər. "Altmışıncılardan" yazanda onlara elə gəlir ki, nəsə böyük bir şey icad edirlər, yaddan çıxarırlar ki, atalarla oğullar arasında mübahisə çoxdanın davasıdır. Burada heç bir kəşf- filan yoxdur. Təbii ki, "altmışıncılar" öz dövrlərinin övladları idilər. Onlar inqilabçı olmadılar. Onlar həmin şəraitdə yaşaya
506 bilməyən abırlı insanlar idilər. Onlar bu rejimi laxlatmaq barədə düşünmürdülər. Onlar sadəcə rejimi bir balaca insaniləşdirmək istəyirdilər ki, azacıq azad nəfəs alsınlar. Bundan başqa heç nə. İndi isə üzümü "yetmişincilərə" tutub deyirəm: buyurun, indi sizin növbənizdirU. (Bulat Okudcava, Daha Arbat yoxdur. Suallara cavablar. "Oqonyok" № 30, iyul, 1997).
*** Kimsə Alber Kamünün Nobel mühazirəsi haqqında istehzayla demişdi: o, yalnız tərəddüdləriylə zəngindir. Mənim fikrimcə, əslində Kamünü bir sənətkar kimi zənginləşdirən bolluca şübhənin olmasıdır. Bu da mənim fikrimdir ki, şübhə quru hökmlərdən daha canlı və daha diridir. *** Bu da həqiqətdir ki, relyativizm şəxsiyyətin bütövlüyü üçün müəyyən təhlükə törədir. Dönmədən, dayanmadan, təkidlə özünəməxsus həqiqətdən şübhələnmək, eyni zamanda isə, qarşısıalınmaz ehtirasla başqa şəxslərin həqiqətini dərk etmək… son nəticədə səni öz-özünü anlamaqdan saxlayır. Hamını, hər şeyi anlayıb bilmək, hər şeyi bağışlamaq dözümünün içində mənəvi relyativizm təhlükəsi gizlənmişdir. Sərhədsiz tolerantlıq, dözümlülük yenə də insan bütövlüyünü təhlükə altına alır və sənin öz həqiqətinin tamlığına xələl yetirir.
Deyirlər ki, o, bizim vicdanımız idi. Uzun müddət başqalarının vicdanına çevriləndə öz vicdanından, şübhəsiz ki, yadırğayırsan. *** Stalinçilərin uğursuzluğu ondadır ki, stalinizm yaşasa da, Stalinin özü yoxdur.
Hakimiyyət tənhalıq deməkdir. Mütləq hakimiyyət mütləq tənhalıqdır.
507 *** Əsl həyat kağız üzərində yaradılan həyatdır, mətndən doğulan gerçəklikdir.
Adamlar var ki, təkcə sənin mövzularını və ideyalarını yox, həm də xatirələrini oğurlayırlar.
Yeganə ümid yeri mətndir. Müasirlər onun səsini ya eşitmir, ya da eşitmək istəmirlər. Ümid yalnız onadır ki, gələcək var.
Reyqan şər imperiyasını devirmək istəyirdi, Brejnev isə onu saxlamaq. Qorbaçov imperiyanı saxlamaqla, onun içindəki şəri məhv etmək istəyirdi. Yeltsin imperiyanı çökdürsə də, şər nəinki qaldı, bir az da böyüyüb artdı.
Nə vaxtsa Rusiyada qırmızılarla ağlar vuruşurdu. İndi ağlar (ruslar) qaralarla (çeçenlərlə) və onların şəxsində bütün Qafqaz millətləri ilə müharibə aparırlar. *** Nə vaxtsa zamanın rəngləri qırmızı, yaxud ağ və ya ancaq qəhvəyi idi. İndi isə qırmızı-qəhvəyi, yaxud qəhvəyinin çalarları meydana çıxıb. Yaşıllar – bu adla bütöv bir partiya, ekoloji, yaxud dini donlu partiyalar zühur edibdir. Mavilər də üzə çıxıblar. *** KİV-də bolşeviklərin tiranlığı, xüsusən televiziya, teatr və kinoda inhisarı menşeviklərin yox, azlıqların tiranlıqları ilə əvəz olunub. Seksual azlıqların. *** Dövran dəyişib, bala. Raket qorxusu reket qorxusuna çevrilib. Marazmatik rəhbərlərin yerinə xarizmatik rəhbərlər peyda olub, ancaq onlar da öz növbəsində xarizmalarını itirərək təzədən marazma uğrayıblar. Çeşidli prezidentlər gördük – pleyboyundan tutmuş plebeyinə qədər. 508 *** Siyasət və incəsənət əks qütblərdir. İncəsənətdə emosiya tələb olunur, siyasətdə bu faciə ilə sonuclana bilər. Siyasət güzəşt, kompromis tələb edir, incəsənətdə isə hər hansı güzəşt, kiçicik kompromis belə hər şeyin darmadağın olmasıyla bitə bilər.
*** Provaslavlığın üstünlüyünü etiraf etmək (Dostoyevskidə olduğu kimi) o deməkdir ki, onun Allah iradəsinin yeganə ifadəçisi olduğunu qəbul edirsən və katolik, islam və iudaistlərin bu hüquqa malik olduğunu inkar edirsən; bu, o deməkdir ki, Allah özünü yalnız bir dini konsepsiyada və konfessiyada təcəlla etdirərək qalanlarını bir kənara tullamışdır. *** Yevgeni Yevtuşenkonun "Ölümdən qabaq ölmə" romanını oxudum. Müəllifin özü ilə əlaqədar bu fikri işlətmək yerinə düşərdi – "Ölümdən sonra yaşama". Çünki əgər o, Allah eləməsin, 60-cı illərin birinci yarısında ölüb eləsə idi, sözün əsl mənasında, qurbana və əzabkeşə çevrilərdi, heç olmazsa üzərində Mayakovski imici qalardı. Ölümündən sonra bir belə yaşamaqla o, İqor Sevzryanın imicinə malik oldu. Amma hər halda 60-cı illərin ictimai fikrinin təşəkkülündə Yevtuşenkonun poeziyası və mövqeyinin əhəmiyyətini inkar etmək istəmirəm. *** Ağıl və müdriklik başqa-başqa şeylərdir. Ağılda şər toxumu da ola bilər. O, hiyləgər və qəddar da ola bilər. Müdriklik həmişə xeyirxahlıq, özgə dərdini anlamaq və bağışlamaq deməkdir.
O dəyişmir, dəyişilən onun sabunla girdiyi ...-lərdir. *** O, tarixi aldatmaq cəhdində bulunur. Xalqı aldatmaq olar, dövləti, hökuməti də aldatmaq olar, hətta istəsən içində
509 yaşadığın zamana da kəf gələ bilərsən, ancaq tarixi aldatmaq olmaz, bala. Tarix gec-tez hər şeyi yerbəyer eləyir. Hər kəsə öz haqqını verir. Ucaldır, yaxud ayaqlar altına salır, ancaq bütün hallarda və bütün hallar üçün şübhə yeri qoymur.
Klassik rəngkarlıq yeni rəngkarlıqdan – mən impressionizmi və postimpressionizmi, erkən Pikassonu və Matissi nəzərdə tuturam – xalis formal, yaxud texniki fəndlərə görə fərqlənmirdi, onunla fərqlənirdi ki, klassik rəngkarlıqda zaman kirəcləşmiş formadadır, yeni rəngkarlıqda isə zaman balıq kimi sürüşüb əldən çıxır, hərəkət stixiyası çarpan damara bənzəyir. Yadıma gəlir, cavan vaxtlarımda, o zaman ki, impressionizm haqqında heç nə bilmirdim, köhnə sovet ensiklopediyasını vərəqləyərkən, Pisarronun "Yağışlı havada Paris bulvarı" əsərinin reproduksiyasını gördüm. Bir anlıq yad bir şəhərin küçələrində çisələyən yağışın səsini hiss etdim. Zaman axırdı, çisələyən yağış üzümə çırpılırdı. Matissin rəsmindəki rəqqas fiqurlar da beləcə hərəkət edirdi, Pikassonun, Təlində şar tutan qızıU az qalırdı ki, müvazinətini itirsin, ayağı yerdən üzülsün, bax elə indicə yıxılacaq – bu, daban-dabana zidd sənətkarları stilistik fərqlər yox, zamanı hərəkətdə qavramağın özü birləşdirirdi. Yapon rəssamlarından birinin dediyi kimi (bu sitatı səhv eləmirəmsə, Matiss də vermişdir), ağac çəkəndə onun necə böyüdüyünü hiss etməlisən. *** Bizdə plüralizmdir. Bizdə çoxpartiyalılıq yox, traybalizmə söykənən çoxmərtəbəli tayfa sistemi mövcuddur. Şairlər də tayfa (traybalist) şkalasına görə qiymətləndirilir, bu və ya digər sənətkarın əsl qiymətini vermək cəhdi az qala mafioz qrupların terrorist akta əl atmasına səbəb olur. *** Sözün əsl mənasında, ədəbiyyat tarixi və ümumən, tarix mövcuddurmu? Bəlkə, bütün bunların hamısı ancaq humanitar elm sahələridir. *** 510 30-cu illər SSRİ-də ədəbi döyüşlər əsl qladiator döyüşlərinə bənzəyirdi, döyüşə girənin həyatı qumara qoyulmuşdu, özü də Roma qladiatorlarından fərqli olaraq yenilən insanın dərdi təkcə onun yox, bütün ailə üzvlərinin çiyinlərinə yüklənirdi. Bizim dövrün ədəbi döyüşləri isə ən yaxşı halda şahmat turnirinə bənzəyir; qalib yalnız cədvəldə – göstəricilər tabelində daha yüksək yer tutmağa iddia edir. *** Siyasətçilər, xüsusən nüfuzlu siyasətçilər öz şəxsiyyətinə hörmət edən insanları xoşlamırlar. Onlar çuğulçulara, satqınlara (hətta onların özlərini də satanlara) üstünlük verirlər. Birinciləri onlar ona görə sevmirlər ki, həmin insanların xeyirxahlığından əsəbləşirlər. Belə bir xeyirxahlıq, satılmazlıq və əyilməzlik onlara dünyanın dəhşətli dərəcədə əzablı işi kimi görsənir. İkincilərlə isə rahat dolanır, bu adamlara nifrət eləsələr də, dözürlər, çünki plastilindən (daha dəqiq desək, gildən, ən pis halda isə nəcisdən) qayrılmış insanlarla dolanmaq daha rahatdır. Bəs necə, bu yumşaq materialdan istədiyin formanı ala bilərsən, onlardan istədiyin kimi istifadə edə bilərsən.
İnsanların yiyələndiyi bilik, həyatı tam şəkildə bütün dərinlə və əsəbinlə qavramağa bəs etmir, çünki özgəsinin təcrübəsi ən yaxşı halda dərk edilə, duyula və qavranıla bilər, ancaq heç bir halda sən onu bütün varlığınla hiss edə bilməzsən.
Haçansa beynimizə yeridiblər ki, bu dünyada sosialist (əlbəttə, əsl sosialist) və burjua (şübhəsiz ki, əldəqayırma) demokratiya tipləri mövcuddur. Bu iki demokratiya tipi barədə heç nə deyə bilməsəm də, əminəm ki, demokratiyanın üçüncü forması da mövcuddur – dekorativ demokratiya. Yəni üzdə demokratiyanın bütün atributları - çoxpartiyalılıq, mətbuat azadlığı, yığıncaq azadlığı görünsə də, əsl həqiqətdə hər şey dekorasiyadan başqa bir şey deyildir.
511 *** Gördüyüm yuxulardan birini danışım sizə. Yuxuda Bakını görürəm, orada mən əsl həqiqətdə mövcud olmayan hansısa böyük binanı, yaxud bütöv bir məhəlləni görürəm. Yuxudaca təəccüblənirəm, necə ola bilər ki, mən bunu indiyə kimi öz doğma şəhərimdə, hər künc-bucağını tanıdığım şəhərdə görməmişəm. Bu, gördüyüm şəhərlərin hansısa tikili və məhəlləsinin Bakıya köçürülməsi də demək deyildir. Yox, məhz bizə məxsus olan, ancaq indiyə qədər görmədiyim bir mənzərədir. Bax, məni qorxudan da budur. Burada bütün sürrealist sənətin gizlinlərindən boy göstərən qorxu mexanizmi gizlənir. Tanıdığın şeyin tanış elementi olsa da, bu, təbiətdə yerli-dibli mövcud deyildir.
Qısa radio dalğalarında gənclərin zarafatları, proqramın aparıcısına və bir-birlərinə ünvanladığı səfeh sözləri yayılır. Mən necə də beləcə ağılsız və gənc olmaq istərdim. Birinciyə çatmaq bir o qədər çətin deyildir. İkinci daha çətindir.
Mərkəzi mətbuatda çap edilən birtərəfli antiazərbaycan məqalələri, TV-də göstərilən antiazərbaycan verilişləri nəticə etibarilə antierməni səciyyəsi daşıyır, çünki qarşı tərəfi dinləməmək, digər tərəfin sübut və faktlarını yaxına buraxmamaq gerçəkliyin deformasiyaya uğramış yalançı mənzərəsini yaradır, bu isə öz növbəsində mübahisəli məsələlərin realist mövqedən həllinə mane olur. *** Anlamağın da maksimum həddi vardır. Anlamaq prinsipini son həddə gətirib çatdırsan, gərək bütün yaramazları bağışlayasan. *** Sən Allah olmaq istəyirdin və həm də istəyirdin ki, dostların olsun. Allahın nə dostu, nə də iş yoldaşı olur. Allah həmişə təkdir, həm də tək, yeganə yox, tənhadır. 512 *** Ağlın və ürəyin özünəməxsus təcrübələri var. Ağlın, mühakimənin gəldiyi nəticə deyir ki, bütün dostlar potensial satqına, bütün qadınlar isə xəyanətkara çevrilə bilərlər. Buna görə də sən heç kəsə inanmırsan, belə olanda ürəyini şübhə toxumları yeyir. Ağlın təcrübəsi səni nə qədər müdafiə etsə də, hər bir xəyanət ürəyini yaralayacaq, çünki ürəyin də öz yolu var, elə bir yol ki, ağlın məntiqinə tabe olmur. Burada daha heç bir nəzəri təskinlik də kara gəlmir – "bəyəm buna hazır deyildin?" – bu vəziyyətdə heç nə sənə kömək etməyəcək. Bəli, sən bunu nəzəri cəhətdən, yəni ağlınla dərk etsən də, şüuraltın qulağına bunun belə olmadığını pıçıldayırdı. *** Qadınların diqqətini cəlb etmək üçün əvvəlcə onun rəfiqəsini təriflə, ancaq qəfildən əlavə elə ki, şübhəsiz, sən rəfiqəndən daha cazibəlisən. Sonra yavaş-yavaş bax, indi göylərə qaldırdığın həmin rəfiqənin ayrı-ayrı qüsurlarını dilə gətirib tənqid et. Dərhal o, səni başa düşəcək. Qadının ürəyinə yol, onun ən əziz rəfiqəsi olsa belə, başqa bir qadının meyiti üzərindən keçir. *** Çar generalı Knyaz Sisiyanov Rusiya imperatoruna yazırdı: TXalqın yaddaşından Gəncə adını tamamilə silib atmaq üçün mən Yelizavetanın şərəfinə şəhəri Yelizavetpol adlandırdımU. Hələ çox-çox əvvəllər, görünür, elə bu məqsədlə həmin şəhərin adını digər istilaçılar Şah Abbasın şərəfinə Abbasabad adlandırmışdılar. Bolşeviklər də daha sonra bu şanlı feodal ənənəsini davam etdirərək, Gəncəni Kirovabad adlandırdılar, Azərbaycan ziyalılarının içərisindən də elələri tapıldı ki, Moskva qəzetlərində yazdılar: TBəli, biz fəxr edirik ki, KirovabadlıyıqU. Yenidənqurma illərində moskvalı jurnalist Fərhad Ağamalıyev şəhərə qədim adının qaytarılması məsələsini qaldıranda (ondan da qabaq mən bu təkliflə çıxış etmişdim və mənim təklifim "Ədəbiyyat və incəsənət" 513 qəzetində çap olunmuşdu) onun iş yoldaşları, o cümlədən Bakı jurnalisti Q.Oqanovun fəal müdaxiləsi ilə Fərhad üçün obstruksiya yaratdılar, onu pisikdirdilər və uzun illərdən bəri işlədiyi qəzetdən ("Sovetskaya kultura") qovulmaq məsələsini qaldırdılar. Mən, "Sovetskaya kultura" qəzetinə Fərhadı müdafiə etmək üçün məktub yazdım, məktubu mənimlə birlikdə Maqsud İbrahimbəyov, Əkrəm Əylisli və Fərhad Bədəlbəyli imzaladı. Düzdür, məktub heç bir nəticə vermədi. Fərhad oradan çıxarıldı. Ancaq Sisiyanovun "Gəncə" sözünü xalqın yaddaşından silib-süpürmək niyyəti də baş tutmadı. Bu gün xalqın yaddaşında təkcə Abbasabad və Yelizavetpol kimi adlar yox, həm də son illərin Kirovabad sözü də yaşamır. Gəncə isə min il bundan əvvəllər mövcud olan Gəncədir. *** Üç əbədi sual var ki, cavabsızdır. İkisi fiziki dünyayla mövcudluğun mahiyyəti – zamanın əvvəli və sonu ilə bağlıdır. Məkan harada başlayıb, harada qurtarır? Üçüncü sual sosial xarakterlidir: azadlıq nədir, azadlığın məhdudlaşdırılması nə deməkdir? Təsəvvür edək ki, mən camaatı azadlığın məhdudlaşdırılmasına çağırıram. Buna qadağa qoymaq azadlığı boğmaqdır, icazə vermək onu məhv etməkdir. *** İnsanın təbii keyfiyyətləri sırasında onun təbiətinə xas olan, azadlıq və müstəqillik problemləriylə bağlı üzə çıxan ikili münasibəti göstərmək olar. Yaxud başqa sözlərlə desək, bu münasibət demokratiya və tiranlıq şəklində zühur edir. İnsanı kiminsə onun üzərindəki hökmranlığı əzəndə onun təbiətində asılılığa nifrət hissi baş qaldırır və o, azadlıq və demokratiyaya susayır. Azadlığı, daha doğrusu, seçim azadlığını əldə etdikdən sonra o, çoxvariantlı seçim qarşısında özünü itirir, qəti qərar qəbul etməkdən çəkinir. Bundan başqa, demokratiya başqalarına da özünəməxsus rəyə malik olmaq imkanı verir, olsun ki, bu rəy sənin rəyinlə üst-üstə düşməsin, onunla əkslik təşkil etsin. İdeya, fikir, söz və əməl mübarizəsində qalib gələ
514 bilməsən, hər şey gözünə anarxiya şəklində görünəcək, bütün bunlar sənə əvvəlcə sövq-təbii təsir bağışlasa da, sonra tam şüurlu şəkildə istəyəcəksən ki, hamı üçün vahid ictimai davranış formasını, qayda-qanunu bərqərar edən möhkəm əl gəlsin. Bu möhkəm ələ sən də, sənin opponentlərin də tabe olsun (razılaşsalar da, razılaşmasalar da). Yəni öz hərəkətlərinin məsuliyyətini başqalarının üzərinə qoyursan – elə buradan da asılılıq, başqalarının iradəsinə tabe olmaq istəyi cücərir. Həmin hisslər təzədən səni sıxıb suyunu çıxarır, azad olmaq arzunu boğur, insana xas olan azadlıq ehtirasını xıncım- xıncım edir. *** Yeri gəlmişkən, azadlıq deyilən şey təsəvvür olunan qədər də sadə və birmənalı deyildir. Azadlıq, doğru deyirlər ki, anarxiya deyil. Ancaq icazəli azadlıq da azadlıq deyil. Bu problemlə bağlı bir neçə məlum nümunəni xatırladaq. Volter deyirdi ki, mən heç vaxt sizin rəyinizlə razılaşmaram, ancaq həyatımı verərdim ki, siz onu demək imkanına malik olasınız. İkinci analogiya – bu, bir az kobud analogiyadır – mənim yumruğumun azadlığı sənin burnunun bir neçə millimetrliyində qurtarır. Və nəhayət, uzun illər boyu məndə dərin təəssürat oyadan və müxtəlif şəraitlərdə dəfələrlə təkrar etdiyim sözlər. ABŞ-da olarkən hansısa dini xadimin çıxışını dinlədim (təbii ki, tərcümədə). Bu o vaxt idi ki, Amerika həyəcan içində yaşayırdı. Ağ Evin qarşısında Uotorqeyt münaqişəsi özünün ən yüksək məqamına yetişmişdi, bura bizi ekskursiyaya aparmışdılar, təəccüblənirdik ki, turistləri Amerika Prezidentinin iqamətgahı olan Ağ Evə ekskursiyaya gətiriblər. Prezidentin dairəvi kabinetinə və bir çox vacib dövlət kabinetlərinə baş çəkdik. Maqsud bələdçidən Niksonun yataq otağının harada olmağını soruşurdu. Elə Ağ Evin ərazisindəcə, az qala prezidentin kabinetində bizə kağız ötürdülər, orada yazılmışdı: "Amerikanı yalançı Niksondan xilas edin", Ağ Evin qarşısında isə əllərində Niksonun əleyhinə plakatlar və onun
515 portretləri, bir də əynində zolaqlı türmə geyimi çəkilmiş, türmə barmaqlıqları arxasında təsvir edilən o vaxtkı vitse-prezidentin (səhv eləmirəmsə, Aqnyu) portretini tutan piket var idi. Televizorda keşişin çıxışında ömrüm boyu yadımdan çıxmayan sözlər isə bax, budur: "Amerikanın Atlantika sahilində, Nyu- Yorkda Azadlıq heykəli ucalır. Gərək biz başqa bir monumental abidəni – Məsuliyyət heykəlini Amerikanın o biri tərəfində Sakit okean sahilində, məsələn, San-Fransiskoda ucaldaq, ölkəmiz azadlıqla məsuliyyət arasında yaşadığını dərk etsin, çünki məsuliyətsiz azadlıq ola bilməz".
Yuxarıdakı qeydlərin altına tarix qoymasam da, onların 80- ci illərin ikinci yarısına aid olduğu aydındır, bu zaman SSRİ-də yenidənqurma və aşkarlıq dövründə demokratik alternativ, düşüncə azadlığının müəyyən toxumları peyda olmağa başlamışdı. Ancaq bu günlərdə (1997-ci ilin martında) "Literaturnaya qazeta"da (5 mart – Stalinin ölümü günü) rəhmətlik Andrey Sinyavski – Abram Tersin "Dissidentlik şəxsi təcrübə kimi" adlı böyük essesini oxudum. Mənim bir çox düşüncələrimin Sinyavskinin fikirləri ilə üst-üstə düşməsi məni bir o qədər də təəccübləndirmədi – bunun özünəməxsus izahı var, axı biz eyni zamanda və eyni bir cəmiyyətdə yaşamışıq – təəccüblü olan onların Dostoyevskinin fikirləri ilə üst-üstə düşməsində idi. Etiraf edim ki, həmin fikirləri xatırlamırdım. Bunlar mənim, şübhəsiz ki, çox-çox əvvəllər mütaliə etdiyim "Karamazov qardaşları" romanından idi. Bəla da elə budur – kitablara bir daha üz tutmaq imkanın olmayanda özün üçün sərbəstcə mühakimələr yürüdür və guya bəzi-bəzi həqiqətləri də yenidən TkəşfU edirsən. Ancaq məlum olur ki, bu həqiqətlər haqqında sənə qədər də deyilib və onları səndən çox əvvəl kimlərsə kəşf edib. Nəhayət, Sinyavskinin essesində Dostoyevskinin adının xatırlandığı yerə qayıdaq: "Bəlkə Dostoyevskinin dahi inkivizatoru belə bir fikrində haqlı idi ki, insanlar azadlığı sevmir, ondan qorxurlar, onlar bu həyatda 516 çörək, avtoritet və möcüzə kimi dayaqlar axtarırlar? İnsanlar kimin qarşısında əyilməyin fərqinə varmadan günlərin birində öz azadlıqlarını verdikləri hansısa nüfuzlu şəxsin qarşısında əyilmək istəyirlər…T Bundan sonra Sinyavski özü əlavə edir: "Qərb disidentlərinə münasibətdə konformizmin əsas təhlükəsi ondan ibarətdir ki, insanlar birlikdə baş əyməli olduqları ümumi büt axtarışına çıxıblar". *** Deyirlər: üslub elə insanın özüdür. Ancaq üslub həm də cəmiyyət deməkdir. Bu gün bizim dona bürünmüş cəmiyyətimizin üslubu demaqogiya və ritorikadır. Sözün magiyası – Natiqlərin nitq irad edərkən işlətdikləri cadugərlik nümunəsi. Bu ölkənin əbədi xəstəliyi olan bürokratiya ilə bərabər cəmiyyət uzun illərin susqunluğundan sonra söz içində itib-batıb. Belə cəfəng sözlərin içində qurunun altıda bir hissəsini təşkil edən məmləkəti batırmaq olar. İndi cəmiyyət söz xəstəliyinə tutulub, necə ki, əvvəllər lallıq azarına mübtəla olmuşdu. Klişelənmiş söz cərgələri – anlayışlar – bunlar elə təfəkkürün qəlibləridir. Ritorik fiqurlar – bunlar reallığın yalançı əlamətləridir. Heç nə ifadə eləməyən ritorik pasajlar. Ritorika demaqogiyanın bədii-publisistik, orator ifadəsidir. *** Sözlər, sözlər, sözlər… daha nə qalır? Yenə də Hamlet demişkən, yerdə qalan sükutdu bəlkə? Daha dəqiq söyləsək: "Bundan sonra – sükut". Yaxud Hamletin yox, öz sözlərimlə desəm: "Ən yaxşısı sükutdu bəlkə?"
Bu qədər söz axını, hirs, "hay-küy və hiddətdən" sonra bu cəmiyyətin uzun müddət inadkarlıqla burnundan vurub itələdiyi dəyərlərə qayıda bilərikmi – zülmə qarşı zor işlətməmək – Tolstoyun, M.Handinin, Martin Lüter Kinqin həqiqətinə tapına bilərikmi? Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|