Soliq statistikasi indd

Tayanch so‘z va iboralar
1. Soliq hisobini yuritish.
2. Soliqlarni hisoblash. 
3. Soliqlarni budjetga to‘lash muddati.
4. Soliq stavkalari.
5. Progressiv stavka.
6. Regressiv stavka.
7. Proporsional stavka.
8. Soliqlarni to‘lash usullari.
9. Deklaratsiyalash usuli.
10. Kadastr usuli.
11. Soliqlarni hisoblashda foydalaniluvchi ko‘rsatkichlar.
12. Soliqlarni hisoblash usuli.
13. Soliqlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bilvosita hisoblash usullari.
O‘z-o‘zini tekshirish uchun savollar
1. Soliqlarni hisoblash deganda nimani tushunasiz?
2. Soliqlarni hisoblashning qanday usullari mavjud?
3. Soliqlarni to‘lash muddati soliq tushumlarini prognoz ko‘rsatkichlarini 
bajarilishiga qanday ta’sir qiladi? 
4. Soliq stavkalari miqdori prognoz ko‘rsatkichiga qanday ta’sir ko‘rsatadi? 
Sharhlab bering.

---

60
5. To‘g‘ri soliq turlari bo‘yicha soliq summalarini to‘lash muddatlarini aytib 
be ring.
6. Egri soliq turlari bo‘yicha soliq summalarini to‘lash muddatlarini aytib 
be ring.
7. Mol-mulk solig‘i va resurs to‘lovlarini budjetga to‘lash muddatlari to‘g‘-
risida aytib bering.
8. Soliqlarning “Hisoblash” usulini mohiyatini tushuntirib bering.
9. Qanday soliq turlarini hisoblash majburiyati soliq idorasi xodimlari zim-
masiga yuklangan?
10. Soliq hisoboti va hisob-kitoblarining mohiyatini tushuntirib bering.

---

61
III BOB. SOLIQ ELEMENTLARINING SOLIQLAR 
PROGNOZIGA TA’SIRI
3.1. Soliq elementlarining tarkibi va ularni
prognozlashdagi ahamiyati
Soliq elimentlari soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab 
chiqarish va to‘lash uchun zarur bo‘lgan vositalar hisoblanadi. 
Bundan tashqari, soliq elimentlaridan soliq munosabatlarini tartibga 
soluvchi soliq qonunchiligini ishlab chiqishda foydalaniladi. Shu 
munosabat bilan, O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 24- 
moddasida soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning elementlari, 
ularning tarkibi, mazmuni va mohiyati batafsil yoritilgan. 
Soliq yoki boshqa majburiy to‘lovlar bilan bog‘liq bo‘lgan mu-
nosabatlarini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida soliq to‘lov chilar, 
shuningdek ushbu soliq yoki boshqa majburiy to‘lovni hisoblab 
chiqarish va to‘lash uchun zarur elementlar belgilab qo‘yilgan 
holatlardagina belgilanuvchi soliqlar qonuniy kuchga ega bo‘ladilar. 
Ya’ni, soliqlarni amalda joriy qilish uchun soliq qonunchiligida soliq 
elimentlarining mavjudligi o‘ta muhimdir. Soliq qonunchiligida 
soliq elimentlarining bayon qilinmasligi, bunday soliq turini qabul 
qilinmagan deb hisoblashga asos bo‘ladi. 
O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 24- moddasiga 
aso san soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning elementlariga 
quyi dagilar kiradi:
– soliq solish obyekti;
– soliq solinadigan baza;
– stavka;
– hisoblab chiqarish tartibi;
– soliq davri;

---

62
– soliq hisobotini taqdim etish tartibi;
– to‘lash tartibi.
Soliq kodeksida soliq turlari bo‘yicha soliq imtiyozlari bel gi-
langan. Soliq imtiyozlari ham soliqlarni hisoblashda muhim o‘rin 
egallovchi eliment sifatida talqin qilinishi mumkin.
Shuni ta’kidlash joizki, soliq to‘lovchilar, soliqlar va boshqa 
maj buriy to‘lovlarning elementlari har bir soliq yoki boshqa maj-
buriy to‘lovga alohida belgilanadi. Ya’ni, har–bir soliq turi bo‘yicha 
belgilanuvchi soliq elimentlari o‘ziga xos jihatlarga ega.
Soliq elimenti sifatida soliq to‘lovchi, soliq agenti, soliq to‘ lov-
chining vakili kimligini bilib olishimiz zarur.
O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 13-moddasida 
soliq to‘lovchilar, soliq agentlari, soliq to‘lovchining vakillariga va 
ular ning huquqiy maqomlariga sharh berilgan.
Zimmasiga soliqlar va majburiy to‘lovlarni to‘lash majburiyati 
yuklangan soliq munosabatining subyektlari soliq to‘lovchilar hi-
soblanadilar.
Soliq to‘lovchilar jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar va ularning 
alohida bo‘linmalari huquqiy maqomlariga ega bo‘ladilar.
Soliq agentlarining zimmasiga ham soliqlar va boshqa majburiy 
to‘lovlarni hisoblab chiqarish, soliq to‘lovchidan ushlab qolish 
hamda budjetga va davlat maqsadli jamg‘armalariga o‘tkazish maj-
buriyati yuklatilishi mumkin.
Soliq to‘lovchining vakillari qonuniy yoki ta’sis hujjatiga 
muvo
fi
q belgilanadi. Vakillik vakolatiga barcha shaxslar ega bo‘li-
shi mumkin.
“Soliq to‘lovchi” tushunchasining qo‘llanilishi uning “Soliq 
agenti”, “Soliq to‘lovchining vakili” ma’nosida ham tushuniladi.
Har qanday holatda soliq to‘lovchi yoki yuridik shaxs, yoki 
jismoniy shaxs huquqiy maqomida bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvo
fi
q tash-
kil etilgan, o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ bosh-
qaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari 

---

63
yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, mustaqil balansiga 
yoki smetasiga ega bo‘lgan, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy 
nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan hamda ularni amalga 
oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar 
va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs deb e’tirof eti-
ladi. Yuridik shaxslar O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari va no-
rezidentlari bo‘lishlari mumkin.
Chet davlatning qonun hujjatlariga muvo
fi
q tashkil etilgan chet 
el tashkilotlari, O‘zbekiston Respublikasining, chet davlatning qo-
nun hujjatlariga yoki xalqaro shartnomaga muvo
fi
q tashkil etil-
gan xalqaro tashkilotlari ham yuridik shaxs maqomiga ega hi-
soblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksida “Notijorat tashki lot-
lar” tushunchasi ham ko‘plab uchraydi. 
Notijorat tashkilotlari foyda olishni asosiy maqsadi qilib qo‘y-
maydi. Shu sababli, olingan barcha daromadlarni o‘z qatnashchilari 
(a’zolari) o‘rtasida taqsimlamaydi.
Notijorat tashkilotlariga misol tariqasida budjet tashkilotlarini, 
shu jumladan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini, no-
davlat notijorat tashkilotlarini, O‘zbekiston Respublikasida davlat 
ro‘yxatidan o‘tgan xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlarini, shu-
ningdek fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini kelti ri-
shimiz mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet davlatlar fuqarolari, 
shuningdek fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar jismoniy shaxslar deb 
e’tirof etiladi.
Soliq to‘lovchi bo‘lgan jismoniy shaxslarning tarkibiga yakka 
tartibdagi tadbirkorni kiritishimiz mumkin.
Yakka tartibdagi tadbirkor tadbirkorlik faoliyatini yuridik 
shaxs tashkil etmagan holda tashkil qiladi. Ular xodimlarni yollash 
huquqiga ega emas.
O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashash muddatiga 
qarab soliq to‘lovchi rezidentlar va norezidentlarga ajratiladi.

---

64
O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 19-moddasida 
“Re zidentlar va norezidentlar” tushunchalariga quyidagicha sharh 
be rilgan.
O‘zbekiston Respublikasining rezidenti deb quyidagilar e’tirof 
etiladi:
– O‘zbekiston Respublikasida davlat ro‘yxatidan o‘tgan yuridik 
shaxs;
– O‘zbekiston Respublikasida doimiy yashab turgan yoki joriy 
soliq davrida yakunlanayotgan har qanday ketma-ketlikdagi o‘n 
ikki oylik davr ichida jami bir yuz sakson uch kun va undan ortiq 
muddat O‘zbekiston Respublikasida turgan jismoniy shaxs.
Chet davlat fuqarosi yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxsning 
quyidagilar sifatida turgan davri uning O‘zbekiston Respublikasi 
hududida haqiqatda turgan vaqtiga kiritilmaydi:
– diplomatik yoki konsullik maqomiga ega bo‘lgan shaxs si-
fatida;
– O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasiga ko‘ra 
tuzilgan xalqaro tashkilotning xodimi sifatida;
– diplomatik yoki konsullik maqomiga ega bo‘lgan shaxs oila 
a’zosi sifatida, bunday jismoniy shaxs tadbirkorlik faoliyatini 
amalga oshirmagan taqdirda;
– faqat bir chet davlatdan boshqa chet davlatga O‘zbekiston 
Respublikasi hududi orqali o‘tish (tranzit o‘tish) uchun;
– agar bu jismoniy shaxs O‘zbekiston Respublikasida faqat 
turist sifatida, davolanish yoki dam olish maqsadlari bilan turgan 
bo‘lsa.
Yuqorida keltirilgan me’yorlarga javob bermaydigan shaxs 
O‘zbekiston Respublikasining norezidenti deb talqin qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari tadirkorlik faoliyatini 
doimiy muassasa tashkil qilgan holda yuritishi mumkin.
Norezidentning O‘zbekiston Respublikasi hududida tadbirkorlik 
faoliyatini bevosita, yoki vakolatli shaxs orqali, har qanday ket-
ma-ketlikdagi o‘n ikki oylik davr ichida bir yuz sakson uch ka-

---

65
len dar kunidan ortiq davom etadigan tadbirkorlik faoliyatining 
amal ga oshirayotgan har qanday joyi norezidentning O‘zbekiston 
Respublikasidagi doimiy muassasasi deb e’tirof etiladi. 
“Doimiy muassasa” tushunchasi faqat soliqqa tortish maqsadida 
norezident maqomini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Norezidentning 
doimiy muassasasi tashkiliy-huquqiy ahamiyatga ega emas.
“Doimiy muassasa” tushunchasiga kengroq sharh berish 
maqsadida quyidagilarni e’tirof etish joiz:
– tovarlarni ishlab chiqarish, qayta ishlash, butlash, qadoqlash, 
o‘rash-joylash, realizatsiya qilish bilan bog‘liq faoliyat amalga 
oshiriladigan har qanday joyni;
– har qanday boshqaruv joyi, vakolatxona, 
fi
lial, bo‘lim, byuro, 
idora, o
fi
s, xona, agentlik, fabrika, ustaxona, sex, laboratoriya, do‘-
kon, omborni;
– tabiiy resurslarni qazib olish bilan bog‘liq faoliyat amalga 
oshiriladigan har qanday joyni: shaxta, kon, neft va (yoki) gaz qu-
dug‘ini, karyerni;
– quvur, gaz quvuri, tabiiy resurslarni qidirish va (yoki) ishlatish, 
asbob-uskunalarni o‘rnatish, montaj qilish, yig‘ish, sozlash, ishga 
tushirish va (yoki) ularga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq faoliyat 
(shu jumladan nazorat yoki kuzatuv faoliyati) amalga oshiriladigan 
har qanday joyni;
– o‘yin avtomatlari (shu jumladan pristavkalar), kompyuter 
tarmoqlari va aloqa kanallari, attraksionlar, transport yoki bosh qa 
infratuzilmadan foydalanish bilan bog‘liq faoliyat amalga oshi-
riladigan har qanday joyni;
– qurilish maydonini (qurilish, montaj qilish yoki yig‘ish obyek-
tini), shuningdek ushbu obyektlarda ishlarning bajarilishini kuzatib 
borish bilan bog‘liq xizmatlarni. Har bir qurilish maydoni ishlar 
boshlangan kundan e’tiboran alohida doimiy muassasani tashkil 
etuvchi sifatida qaraladi. Agar yordamchi pudratchilar O‘zbekiston 
Respublikasining boshqa norezidentlari bo‘lsa, ularning faoliyati 
ham shu qurilish maydonida ishlar boshlangan kundan e’tiboran 

---

66
yordamchi pudratchilarning alohida doimiy muassasasi sifatida 
qaraladi;
– O‘zbekiston Respublikasining norezidenti bilan shartnoma 
munosabatlari asosida O‘zbekiston Respublikasida uning man-
fa atlarini ifoda etuvchi, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasi 
hududida O‘zbekiston Respublikasining ushbu norezidenti nomi-
dan faoliyat ko‘rsatuvchi, O‘zbekiston Respublikasining shu no-
re zidenti nomidan kontraktlar tuzish vakolatiga ega bo‘lgan va 
un dan muntazam foydalanuvchi shaxs orqali faoliyatni amalga 
oshi rishni;
– O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan va O‘zbekiston 
Respublikasining norezidentiga tegishli bo‘lgan, u tomonidan 
ijaraga olinayotgan yoki boshqacha tarzda foydalanilayotgan 
omborlardan (shu jumladan bojxona omborlaridan) tovarlarni 
realizatsiya qilishni;
– boshqa ishlarni amalga oshirishni, o‘zga xizmatlar ko‘rsatishni, 
boshqa faoliyatni olib borishi.
Yo‘llar qurilishi yoki foydali qazilmalarni qidirish kabi muay-
yan hollarda, ya’ni faoliyat olib boriladigan joy muntazam o‘zgarib 
turadigan hollarda, doimiy joyni belgilashning boshqa mezonlaridan 
foydalaniladi. Bunday hollarda butun loyiha uning ko‘chma 
xususiyatidan qat’i nazar, doimiy muassasa sifatida qaraladi.
O‘zbekiston Respublikasi norezidentining har qanday faoliyati 
“Doimiy muassasa” deb talqin qilinmaydi. Norezidentiga tegishli 
tovarlarni realizatsiya qilish boshlanguniga qadar binolardan faqat 
mazkur tovarlarni saqlash, namoyish etish va (yoki) yetkazib 
berish maqsadlarida foydalanish, joyini tovarlarni xarid qilish 
maqsadlari uchun saqlab turish, joyini faqat axborot to‘plash, 
ularga ishlov berish va (yoki) tarqatish (sotish huquqisiz), tovarlar 
(ishlari, xizmatlari) marketingini olib borish, ularni reklama qilish 
yoki ularning bozorini o‘rganish uchun saqlab turish holatlari 
doimiy muassasa deb e’tirof etilmaydi. Norezidentning mustaqil 
vositachi hisoblangan broker, vositachi, ishonchli vakil, qimmatli 

---

67
qog‘ozlar bozorining professional ishtirokchisi yoki vositachilik 
topshiriq shartnomasi asosida faoliyat ko‘rsatuvchi har qanday 
boshqa shaxs orqali faoliyatni amalga oshirish, O‘zbekiston 
Respublikasining norezidenti nomidan tuziladigan va O‘zbekiston 
Respublikasida tovarlarni xarid qilish, shuningdek tovarlarni 
O‘zbekiston Respublikasiga eksport qilish bo‘yicha operatsiyalar 
bilan bog‘liq tashqi savdo kontraktlari doirasida operatsiyalarni 
amalga oshirish, O‘zbekiston Respublikasi norezidenti tomonidan 
qimmatli qog‘ozlarga, yuridik shaxslar - O‘zbekiston Respublikasi 
rezidentlari ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushlarga, 
shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududidagi boshqa mol-
mulkka egalik qilish faoliyatlari ham doimiy muassasa tashkil 
qilish orqali faoliyat turiga kirmaydi. 
Soliq solish obyekti soliqqa tortishning muhim elimentlaridan 
biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi soliq kodeksining 25-
moddasiga asosan soliq solish obyekti deb, soliq to‘lovchida soliq 
yoki boshqa majburiy to‘lov hisoblab chiqarilishi va to‘lanishi 
yuzasidan majburiyat keltirib chiqaruvchi mol-mulk, harakat, 
harakat natijasiga aytiladi.
Navbatdagi soliq elimenti –soliq solinadigan bazadir. Soliq 
solinadigan baza soliq obyektiga bir muncha o‘xshab ketadi. 
Soliq obyektidan farqli ravishda, soliq solinadigan baza soliq 
solish obyektining soliq yoki boshqa majburiy to‘lovning stavkasi 
tatbiqan belgilangan ko‘rsatkichlardagi qiymat, miqdor, 
fi
zik va 
boshqa tavsi
fl
arini ifodalaydi.
So‘zsiz, soliq stavkasisiz soliq miqdorini aniqlash mumkin emas. 
Shu boisdan soliqning muhim elimenti sifatida soliq stavkasi soliq 
solinadigan bazaning o‘lchov birligiga nisbatan hisoblanadigan 
foizlardagi yoki mutlaq summadagi miqdorni ifodalaydi.
Soliqlarni amalga joriy qilish uchun soliq qonunchiligida 
ularni hisoblash tartibi ham belgilab qo‘yilishi talab qilinadi. Shu 
ma’noda, soliqni hisoblash tartibi soliqning muhim elimenti sifatida 
tushunarli, sodda va takomillashgan bo‘lishi zarur. O‘zbekiston 

---

68
Respublikasi soliq kodeksining 28-moddasida soliqlarni hisoblab 
chiqarish tartibiga quyidagicha sharh berilgan: soliq va boshqa 
majburiy to‘lovni hisoblab chiqarish tartibi soliq davri uchun soliq 
solinadigan bazadan, stavkadan, shuningdek imtiyozlar mavjud 
bo‘lsa, shu imtiyozlardan kelib chiqib, soliq va boshqa majburiy 
to‘lov summasini hisoblash qoidalarini belgilaydi.
Soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish soliq 
to‘lovchi tomonidan mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
Ayrim soliq va boshqa majburiy to‘lov turlari bo‘yicha soliq 
miqdorini hisoblab chiqarish majburiyati davlat soliq xizmati 
organi yoki soliq agenti zimmasiga yuklatilishi mumkin.
Soliq davri deganda u tugaganidan keyin soliq solinadigan baza 
aniqlanadigan hamda soliq yoki boshqa majburiy to‘lov summasi 
hisoblab chiqariladigan davr tushuniladi.
Soliq davri oylik, choraklik, yarim yillik, to‘qqiz oylik hisobot 
davrlariga bo‘linishi mumkin. Hisobot davri yakunlari bo‘yicha 
so liq hisob-kitoblar taqdim etiladi. Soliq hisob-kitoblari natijasida 
soliq to‘lovchining soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning to‘la-
nishi lozim bo‘lgan summalarini to‘lash majburiyati yuzaga keladi.
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha imtiyozlar 
berish Davlatning soliq siyosatini ajralmas qismi hisoblanadi. 
Soliq imtiyozlari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish amalga 
oshiriladi. Shu sababli, soliqlar bo‘yicha imtiyozlar belgilash soliq 
qonunchiligini ajralmas qismi hisoblanadi. 
Soliqlar bo‘yicha imtiyozlar berish shakllari xilma-xildir. 
Ayrim toifadagi soliq to‘lovchilarga nisbatan ayrim toifadagi 
soliq to‘lovchilarga beriladigan afzalliklar, shu jumladan soliq va 
boshqa majburiy to‘lov to‘lamaslik yoki ularni kamroq miqdorda 
to‘lash imkoniyati soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha 
imtiyozlar deb ataladi.
Mahalliy soliqlar bo‘yicha imtiyozlarni berish O‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda 
mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan amalga oshiriladi.

---

69
Soliq amaliyotida shartli soliq imtiyozlari ham berilishi mumkin. 
Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha beriluvchi shartli 
imtiyozlar berilishi natijasida bo‘shagan mablag‘larni muayyan 
maqsadlarga yo‘naltirish sharti belgilanishi mumkin. 
Imtiyoz, soliq bilan tartibga solib turishning asosiy mexanizmi 
hisoblanadi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha 
imtiyozlarni shartli to‘rt guruhga ajratishimiz mumkin: 
Birinchi guruh - ayrim yuridik shaxslarni soliq to‘lashdan to‘liq 
ozod qilish. 
Ikkinchi guruh - vaqtinchalik “soliq tanaffuslarini” berish va 
foyda solig‘i to‘lashdan vaqtinchalik ozod qilish. O‘zbekiston 
Respublikasi Soliq Kodeksida chet el sarmoyasi ishtirokidagi ishlab 
chiqarish korxonalariga “soliq tanaffusi” ko‘rinishida 9 turdan ortiq 
imtiyoz berilgan. 
Uchinchi guruh - soliqqa tortishdan ma’lum bir faoliyati turidan 
olgan daromadini (foydasini) ozod qilish. Qoida bo‘yicha bunday 
tartibdagi ozod qilishlar Davlat uchun alohida faoliyat turining 
ustuvorligi bilan bog‘liq bo‘ladi. Soliq qonunchiligi huquqiy shaxslar 
foydasini soliqqa tortishdan ozod qilish quyidagilarni ko‘zda tutadi:
– madaniy va tarixiy yodgorliklarni restavratsiya qilish va tik-
lash ishlaridan amalga oshirishdan olgan daromadlari bo‘yicha;
– umumiy foydalanishdagi avtomobil yo‘llarini ta’mirlash, 
qurish va saqlab turish ishlarini amalga oshirishdan olgan daro-
mad lari bo‘yicha;
– o‘z ishchilari uchun uy-joy jamg‘arma bankdan shartnoma 
asosida uy-joy olish uchun foydalanilgan daromadlari bo‘yicha.
To‘rtinchi guruh – soliqqa tortiladigan daromad (foyda) ka may-
tirish. Yuridik shaxslarning soliq solinadigan daromadi (foydasi) 
quyidagilarga kamaytiriladi:
– soliqqa tortiladigan foydaning bir foizidan oshmagan miqdor-
dagi ekologiyaga, sog‘lomlashtirish va xayriya fondlariga, xalq 
ta’limi madaniyat muassasalariga, sog‘liqni saqlashga, ijtimoiy 
ta’minotga, jismoniy tarbiya va sport badallari;

---

70
– investitsiyaga yo‘naltirilgan, shuningdek, investitsiya uchun 
olingan kreditlarni yopish uchun hisoblangan eskirish summasini 
to‘liq foydalanish sharti bilan soliqqa tortiladigan daromadning 
o‘ttiz foizidan oshmagan miqdorda (asosiy ishlab chiqarishni 
ta’mirlash, rekonstruksiya qilish va rivojlantirish) xarajatlari;
– tabiatni saqlash tadbirlarini o‘tkazish bo‘yicha xarajatlar (30 
foiz);
Agar amalda foydalanilgan imtiyozlar tahliliga ham e’tibor 
ber sak, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan bog‘liq imtiyozlar 
jami imtiyozlarning o‘rtacha 20 foizini tashkil etgan, xolos, qol-
gan lari esa ijtimoiy imtiyozlar, ya’ni korxonalarning har xil jam-
g‘ar malarga o‘tkazgan xayriya mablag‘larining soliq bazasidan 
chegirilishi, budjet, jamoat tashkilotlarini soliqdan ozod qilish kabi 
imtiyozlardir. Demak, O‘zbekistonda iqtisodiyotni boshqarish da 
soliq imtiyozlaridan foydalanishning aniq kontsepsiyasi, yo‘na-
li shini ishlab chiqish zarur. Bu yo‘nalishning asosi milliy ishlab 
chi qarishni qo‘llab-quvvatlaydigan va amalda natija beradigan im-
tiyoz larni joriy etishga asoslanishi kerak. 
Soliq hisobotini taqdim etish tartibi deganda soliqlar bo‘yicha 
tuzilgan hisob-kitoblarni tuzish va tegishli soliq idoralariga taqdim 
qilish qoidalari tushuniladi.
Hisoblangan soliq summalarini budjetga to‘lash tartibi de gan-
da soliq summalarini to‘lash valutasi, to‘lash usullari, to‘lash mud-
datlari tushuniladi.
Soliq elimentlari soliq tushumlarini va boshqa majburiy 
to‘ lovlarni prognoz qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Soliq 
to‘lovchilar sonini ortishi soliq tushumlarini hajmi oshi 
shiga 
ijobiy ta’sir qiladi. Lekin, soliq to‘lovchilar soni ortishi bilan, 
ularga beriluvchi soliq imtiyozlari ham ortishi mumkin. Soliq 
imtiyozlarining kengayishi soliq tushumlarining prognoz ko‘r-
stakichlarini kamayishiga olib kelishi mumkin. Shu sa 
babli, 
so 
liq to‘lovchilarning soni soliq tushumi prognoz ko‘r 
sat-
kichlarini oshishiga to‘g‘ri proporsional bog‘langan bo‘lsa, 

---

71
soliq imtiyozlarining kengayishi soliq tushumi prognoz ko‘rsat-
kichlarining oshishiga teskari proporsional bog‘ langan. Imtiyozlar 
soliqdan ozod qilishi, chegirmalar va to‘lov mud datlarini ke chik-
tirish kabi usullarda bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksiga muvo
fi
q soliq 
bo‘yicha imtiyozlari quyidagi yo‘nalishlarda berilgan:
1. Soliq to‘lashdan ozod etish;
2. Yangi tuzilgan korxonalar uchun imtiyozlar;
3. Soliqdan vaqtincha ozod etish;
4. Soliq solish bazasini kamaytirish;
5. Ajnabiy sheriklarga imtiyozlar berish;
6. Mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan beri-
la digan imtiyozlar;
7. Soliqlardan qisman ozod etish;
8. Tovar eksportiga imtiyoz berish va boshqalar.
Davlat iqtisodiyotni biror-bir tarmog‘ini rivojlantirishga rag‘-
batlantirish uchun imtiyozlar tizimidan keng foydalanadi. Tarmoqni 
yoki biron faoliyat turini rivojlantirishda dastlab keng miqyosda 
imtiyozlar beriladi, keyinchalik rivojlanish izga tushgandan so‘ng 
soliq imtiyozlarini qaytarib olish boshlanadi.
Respublikamiz soliq tizimida ham soliq imtiyozlaridan keng 
foydalanadi. Hozirgi paytda soliq bo‘yicha imtiyozlardan asosan 
chet el investitsiyasini jalb etishda, kichik va o‘rta tadbirkorlikni 
rivojlantirishda, korxona va tashkilotlarni investitsion faoliyatini 
rag‘batlantirishda va boshqa maqsadlarda keng foydalanilmoqda. 
Yangi tashkil etilgan korxonalar, eksportga yo‘naltirilgan tovar 
ish lab chiqaruvchi korxonalar ham soliq bo‘yicha imtiyozlar ko‘z-
da tutilgan. Kodeksdan tashqari soliq imtiyozlari bo‘yicha hu-
kumatimiz tomonidan bir qator qonun va qarorlar, Prezident far-
mon lari qabul qilindi. Bu qaror va farmonlar asosida imtiyozlar 
ti zi mi amal qilmoqda.
Soliq stavkalari, soliq bazasi, soliq obyekti soliq tushumlarini 
prognoz qilishda alohida o‘rin kasb etadi. Chunki, aynan ushbu soliq 

---

72
elimentlaridan foydalangan holda joriy davrda faoliyat yuritayotgan 
va prognozlashtiriluvchi davrda faoliyat yuritishi mumkin bo‘lgan 
soliq to‘lovchilar tomonidan qancha miqdorda soliq tushumlari 
yig‘ilish ehtimoli hisoblanadi. 
Ma’lumki, soliq tushumlarining yillik prognoz ko‘rsatkichlari 
choraklar va oylar bo‘yicha taqsimlanadi. Prognoz ko‘rsatkichlarini 
bajarilishini ta’minlashda ham oylar va choraklar inobatga olinadi. 
Shu munosabat bilan, soliq kodeksida belgilangan soliq davri, 
hisobot topshirish va soliq to‘lash muddatlari, hisobot davrlari 
so liqlarning yillik prognoz ko‘rstakichlarini choraklar va chorak 
oylari kesimida belgilashga imkon beradi.