Soliq statistikasi indd

Soliq to‘lovchining mahsulot, tovar, ish va xizmatlar sotuvidan olgan 
tushumi asosida aniqlanuvchi soliq bazasi
T/r
Soliq turi
Soliqqa tortish bazasini aniqlash 
xususiyati
1.
Qo‘shilgan qiymat solig‘i
Realizatsiya qilinayotgan tovarlarning 
(ishlarning, xizmatlarning) qiymati 
asosida, unga qo‘shilgan qiymat solig‘ini 
kiritmagan holda
2.
Tovarlarni importi uchun 
qo‘shilgan qiymat solig‘i
Tovarlarni import qilishda soliq 
solinadigan bazaga tovarlarning bojxona 
qiymati, shuningdek O‘zbekiston 
Respublikasiga tovarlarni import qilishda 
to‘lanishi lozim bo‘lgan aksiz solig‘ining, 
bojxona bojlarining summalari
3.
Aksiz solig‘i
Tovarlarning naturada ifodalangan hajmi 
asosida
4.
Tovarlarni importi uchun 
aksiz solig‘i
Tovarlarning bojxona qiymati, 
shuningdek, O‘zbekiston Respublikasiga 
tovarlarni import qilishda to‘lanishi 
lozim bo‘lgan aksiz solig‘ining, bojxona 
bojlarining summalari
5.
Jismoniy shaxslardan 
transport vositalariga 
benzin, dizel yoqilg‘isi 
va gaz ishlatganlik uchun 
olinadigan soliq
Jismoniy shaxslarga transport vositalari 
uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gazning 
natura holidagi realizatsiya qilingan hajmi
6.
Budjetdan tashqari pensiya
jamg‘armasiga majburiy 
ajratmalar
sof tushum

---

76
7.
Respublika yo‘l 
jamg‘armasiga
majburiy to‘lovlar
sof tushum
8.
Yagona soliq to‘lovi
yalpi tushum
Soliq to‘lovchining mahsulot, tovar, ish va xizmatlar sotuvidan 
olgan tushumi asosida soliq bazasini aniqlash usuli milliy soliq 
tizimida keng foydalaniladi. Mazkur usul yordamida qo‘shilgan 
qiymat solig‘i, tovarlarni importi uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i, 
ak 
siz solig‘i, tovarlarni importi uchun aksiz solig‘i, jismoniy 
shaxs 
lardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg‘isi va 
gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq, budjetdan tashqari pen-
siya jamg‘armasiga majburiy ajratmalar, Respublika yo‘l jam-
g‘armasiga majburiy to‘lovlar, yagona soliq to‘lovlari uchun so liq 
bazalari aniqlanadi. Ko‘rsatilgan soliq turlari bo‘yicha soliq ba-
zasini aniqlashda mahsulot, tovarlarni sotishdan, ish bajarishdan 
va xizmat ko‘rsatishdan olingan yalpi tushum, sof tushumlardan 
hisoblash asosi sifatida foydalaniladi. 
Faqat, tovarlarni importi uchun qo‘shilgan qiymat solig‘i va 
aksiz soliqlari soliq bazalarini import tovarlarining bojxona qiymati, 
shuningdek O‘zbekiston Respublikasiga tovarlarni import qilishda 
to‘lanishi lozim bo‘lgan aksiz solig‘ining, bojxona bojlarining sum-
malari tashkil qiladi.
Bundan tashqari, aksiz solig‘ining stavkalari mutlaq summada 
belgilangan tovarlar bo‘yicha soliq solinadigan baza aksiz to‘ la-
nadigan tovarlarning naturada ifodalangan hajmi asosida aniq-
lanadi. Jismoniy shaxslarga transport vositalari uchun benzin, dizel 
yoqilg‘isi va gazning natura holidagi realizatsiya qilingan hajmi 
soliq solinadigan baza sifatida e’tirof etiladi.
Soliq to‘lovchining mahsulot, tovar, ish va xizmatlar sotuvidan 
olgan tushumi asosida aniqlanuvchi soliq bazasining kengayishiga 
ijobiy va salbiy ta’sir qiluvchi qator omillar mavjud. Ta’sir qiluvchi 
omillar soliq to‘lovchining mahsulot, tovar, ish va xizmatlar 

---

77
sotuvidan olgan tushumi asosida aniqlanuvchi soliq bazasi hajmi 
bilan funksional va nofunksional bog‘lanishga ega. 
Soliq to‘lovchining mahsulot, tovar, ish va xizmatlar sotuvidan 
olgan tushumi asosida aniqlanuvchi soliq bazalariga soliq 
to‘lovchining hisobot davrida mahsulotni, tovarni sotishdan, ishni 
bajarishdan va xizmat ko‘rsatishdan oladadigan yalpi tushumi, 
sof tushumi, import tovarlarining bojxona qiymati, shuningdek 
bojxona bojlarining summalari to‘g‘ri nisbatdagi bog‘lanishga 
ega bo‘lib, sanalgan omillarning miqdorini oshishi soliq bazalarini 
kengayishiga olib keladi. Bir so‘z bilan aytganda sotilgan mahsulot, 
tovar, ish va xizmatlar baholari va birligining oshishi soliq bazasini 
oshishiga olib keladi. Bir vaqtda salbiy ta’sir qiluvchi omillar ham 
mavjud. Mavjud imtiyozlar sonining ko‘payishi, soliq bazasiga 
kirmaydigan tushumlar miqdorining oshishi, soliq to‘lovchilar 
soning kamayishi va shu kabi boshqa omillar soliq to‘lovchining 
mahsulot, tovar, ish va xizmatlar sotuvidan olgan tushumi asosida 
aniqlanuvchi soliq bazasi miqdorini qisqarishiga olib keladi. 
Bundan tashqari nofunksional bog‘lanishga ega bo‘lgan, salbiy 
ta’sir qiluvchi omillar ham mavjud. Masalan, qo‘shilgan qiymat 
solig‘i, aksiz solig‘i, respublika yo‘l jamg‘armasiga majburiy 
to‘lovlar amalga oshiruvchi, yagona soliq to‘lovi to‘lovchilarining 
moliyaviy ahvolini yomonlashuvi ham soliq bazasini qisqarishiga 
olib kelishi mumkin.
Tovarlarning naturada ifodalangan hajmi, jismoniy shaxslarga 
transport vositalari uchun benzin, dizel yoqilg‘isi va gazning 
natura holidagi realizatsiya miqdorlari o‘zgarishi mos ravishda 
aksiz solig‘i va jismoniy shaxslardan transport vositalariga 
benzin, dizel yoqilg‘isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 
bazalari miqdoriga jiddiy ta’sir ko‘rsatish mumkin. Bunda ushbu 
ko‘rsatkichlarning oshishiga olib keluvchi omillar bilvosita soliq 
bazasini oshishiga ijobiy ta’sir qiladi.
Soliq to‘lovchining tadbirkorlik maqsadida foydalangan re-
surslari asosida soliq bazasini aniqlash usuli yer qa’ridan foyda-

---

78
langanlik uchun soliq, qo‘shimcha foyda solig‘i, tijoratbop 
to pil ma bonusi, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq sum-
ma sini hisoblashda qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi so liq 
ko deksining 245, 250, 254, 260 moddalarida tadbirkorlik maq sa-
dida foydalanilgan resurslar uchun belgilanuvchi soliq bazalarini 
hisoblash me’yorlari bayon qilingan. 
3–3-jadval