Soliqlar va soliqqa tortish

7. Xorijiy davlatlarda soliqlar asosida iqtisodiyotni tartibga solish nazariyasi va amaliyoti tahlili. Mazkur masalaga tegishli bo’lgan manbalarni tahlil qilar ekanmiz, eng avvalo, bozor iqtisodiyotining davlat tomonidan tartibga solinishi va uning shakllanishi turli bosqichlarda turlicha bo’lganligini qayd etib o’tishimiz zarur. Tadbirkorlar sinfi XVIII asrning ikkinchi yarimlaridanoq davlatning iqtisodiyotga aralashuvini ishbilarmonlik faoliyatiga to’sqinlik, deb qaraganlar. Bu davrda iqtisodiyotni erkinlashtirish g’oyasi, iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishini salbiy holat sifatida baholash keng tarqalgan edi. Bu g’oyalar A.Smitning “Xalqlarning boyishi sabablari va tabiati to’g’risida tadqiqotlar” asarida o’zining nazariy asosini topdi. Uning fikricha, iqtisodiyot o’zini-o’zi tartibga solish qobiliyatiga ega va uning negizida foydaga intilishdagi shaxsiy manfaat yotadi. A. Smit iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishini rad etadi, chunki iqtisodiyotning rivojlanishi asosida bozor turadi va unga to’liq erkinlik berilishi zarur, deb hisoblaydi⁵.
A.Smitning izdoshlari D.Rikardo, J.Sey, J.Mill, A.Marshallar iqtisodiyotni o’zini-o’zi tartibga soluvchi tizim deb hisoblaydilar. Ular soliqlarni faqat byudjetni to’ldiruvchi vosita sifatida qarab, soliqlarning iqtisodiyotni tartibga solishdagi rolini tan olmaganlar.
Amalga oshirilgan tahlillar natijasida shunday xulosaga kelish mumkinki, hozirgi davrda davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning ikkita modelini ajratib ko’rsatsa bo’ladi. Bularning birinchisi keynschilik modeli, ikkinchisi esa neokonservativ model deb ataladi. Alohida qayd etish kerakki, iqtisodiyotni tartibga solish to’g’risida gap ketgan paytda J.M. Keyns (1883-1946 y.)ning bozor iqtisodiyoti haqidagi g’oyalari muhim ahamiyat kasb etadi.
J.Keynsning nazariyasining asosiy mazmuni uning “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” (1936) nomli asarida bayon qilingan. Bunda muallif iqtisodiyotning rivojlanishidagi asosiy omil deb “samarali talab”ning mavjudligini ko’rsatadi. J.Keynsning fikricha, “samarali talab” ikkita tarkibiy qism (shaxsiy iste’mol va investitsiyalash) dan iboratdir⁶.
J.Keynsning nazariyasidan shunday xulosa kelib chiqadiki, aholining etarlicha bo’lmagan talabini investitsiya talabini oshirish bilan to’ldirish kerak. Investitsiya hajmining o’sishi mablag’lardan foydalanish natijasida olinadigan foyda miqdoriga va bank foizlari darajasiga bog’liqdir. Keltirilgan omillar bilan talab investitsiya talabini tartibga solish usullarini belgilaydi.
Keynschilar soliqqa tortishda progressivlik taraf-dorlaridir. Faol investitsiya siyosatini amalga oshirish soliq stavkalarini oshirish yo’li bilan milliy daromadni davlat foydasiga qayta taqsimlashni talab qiladi. Soliq ko’rinishida olingan pul resurslari soliq to’lovchilar tomonidan bankdan jamg’armalar sifatida foydalanilishi mumkin. Davlat esa xuddi shu narsadan investitsiya talabini kengaytirish va bandlikni oshirishda foydalanishi mumkin.
J.Keyns soliqlarni iqtisodiy tizimdagi “qayishqoqlik mexanizmi takomili” sifatida qaraydi. Uning nazariyasiga asosan o’sib boruvchi (progressiv) soliqlar iqtisodiyotning muvozanatlashganligiga ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy yuksalish davrida soliqqa tortiladigan daromad soliq daromadlariga nisbatan sekin o’sadi. Iqtisodiy inqirozda esa byudjetga soliq tushumlari daromad qisqarishiga nisbatan tezroq kamayadi. Shunday qilib, byudjetning daromadlari soliq stavkalari miqdoriga, shuningdek, o’sib boruvchi (progressiv) stavkalar bo’yicha soliq solinadigan daromad xajmlariga bog’liqdir.
Demak, yuqoridagilarga asoslangan holda aytish mumkinki, keynschilik ta’limoti bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning yangicha yondoshuvining shakllanishiga asos bo’ldi. Bu ta’limotga qadar klassik ilmdagi davlatning aralashmasligi g’oyasi hukmron edi. Keyns nazariyasi esa iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solinishi zarurligini isbotladi.
Biroq, XX asr 70-yillarining ikkinchi yarmidan boshlab keynschilik nazariyasi jiddiy shubha ostiga olina boshlandi. Bu davrga kelib. xorijiy mamlakatlarda krizislar yuz berayotgan edi. Davlat tomonidan tartibga solishning keynscha modeli ularni engib o’tishga qodir bo’lmay qoldi. Shu sababli iqtisodiyot davlat tamonidan tartibga solishning yangi modeliga muhtoj edi. Ana shunday yangi modelning nazariy asosi bo’lib iqtisodiyot nazariyasidagi neoklassiklar yo’nalishi: monetarizm va taklif iqtisodi xizmat qildi⁷.
“Taklif iqtisodi” nazariyasiga ko’ra, ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun kapital jamg’arilishining qulay sharoitlari yaratilishi zarur. Ushbu maqsadda tadbirkorlarga soliqlar bo’yicha keng imtiyozlar joriy etilishi, shuningdek, inflyatsiyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirish ko’zda tutiladi. Bu nazariya namoyondalari soliqlarning kamayishi daromadlarning ko’payishiga olib keladi, soliq solish bazasini kengaytiradi, deb qaraydilar.
Soliq undirishning eng yuqori va quyi chegaraviy stavkasini aniqlash murakkab muammolardan biri hisoblanadi. Uning darajasi ko’pincha mamlakatdagi iqtisodiyotning holatiga bog’liq bo’ladi. Shu bilan bir qatorda, iqtisodiy adabiyotlarda A.Laffer ta’limotiga asoslangan holda soliqlarning turli chegaraviy stavkasi keltiriladi. Uning darajasi 30 foizdan 60 foizgacha oraliqda o’zgarishi mumkinligi ta’kidlanadi⁸. Lekin aniq va ilmiy jihatdan asoslangan soliq stavkalarining yuqori va quyi chegaralari hamon mavjud emasdir.
Amaliyotdagi real ko’rsatkichlarga tayangan holda bozor iqtisodiyotiga asoslangan rivojlangan mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini soliqlar yordamida tartibga solish samarali amalga oshirilmoqda, degan fikrni bildirishimiz mumkin. Bu erda soliq imtiyozlariga nisbatan alohida e’tiborni qaratish maqsadga muvofiqdir. Shu boisdan soliq imtiyozlarining bir nechta guruhini ajratib ko’rsatishimiz mumkin.
Birinchi guruh soliq imtiyozlari mehnat vositalarining jadal amortizatsiyasiga taalluqli bo’lib, bunday imtiyozning qo’llanilishi korxonaning soliqqa tortiladigan foydasini kamaytiradi. Jadal amortizatsiya usullari mehnat vositalaridan foydalanishning dastlabki yillarida amortizatsiya qilinayotgan mulkni qaytadan tiklash uchun zarur bo’lgan mablag’ni to’plash imkonini beradi, shuningdek, foydadan undiriladigan soliqni kamaytiradi. Xorijiy mamlakatlarda amortizatsiyadan maqsadli foydalanish nazorat qilinadi va bu mablag’lardan ish haqi, dividendlar va boshqalarni to’lashga ruxsat etilmaydi. Jadal amortizatsiya Shvetsiya, Frantsiya, Ispaniya, Singapur, Syangan va boshqa mamlakatlarda keng qo’llanilmoqda⁹.
Ikkinchi guruh soliq imtiyozlari soliqqa tortiladigan daromaddan kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishga ketgan sarf-xarajatlarni chiqarib tashlash bilan bog’liq Ba’zi bir mamlakatlarda korporatsiya daromadidan investitsiya xarajatlarini to’liq yoki qisman (10-50 foiz) chiqarib tashlash amaliyoti qo’llanilmoqda. Shuningdek xuddi shu maqsadlar uchun investitsiya zahiralari tashkil qilishga ham ruxsat berilmoqda. Bunday soliq imtiyozlari Avstriya, Germaniya, Italiya, Frantsiya va boshqa mamlakatlarda qo’llanilmoqda. Bundan tashqari AQShda soliqqa tortiladigan daromaddan ilmiy-tadqiqot va loyihalashtirish ishlariga qilingan xarajatlarni chiqarib tashlash tartibi ham joriy etilgandir.
Uchinchi guruh soliq imtiyozlari investitsion soliq kreditining berilishi bilan bog’liqdir. Investitsion soliq kreditidan Shvetsiya, Ispaniya, Avstraliya va boshqa mamlakatlar amaliyotida foydalanib kelinmoqda.
To’rtinchi guruh soliq imtiyozlari soliqlar ta’tilini berish va soliq stavkasini pasaytirish bilan bog’liq imtiyozlardir. Ko’pincha bunday imtiyozlardan kichik korxonalar, yangi tashkil etilgan korporatsiyalar, shuningdek, muayyan rivojlanayotgan tarmoqlar va mintaqalar korxonalari foydalanadilar. Bunday imtiyozlar Gretsiya, Belgiya, Lyuksemburg, Italiya, Singapur kabi mamlakatlarda qo’llanilmoqda¹⁰.
Ta’kidlab o’tish lozimki, rivojlangan mamlakatlarda soliq siyosati xususiy kapitaldan foydalanishga yo’naltirilgan bo’lib, mamlakatning iqtisodiyoti oqsayotgan mintaqalarni, shuningdek yangi yuksak texnologiyali ishlab chiqarishni investitsiyalashni davlatning soliqlar orqali rag’batlantirish amaliyoti mexa-nizmi yordamida amalga oshirilmoqda. Masalan, Germaniyada sharqiy va unga chegaradosh o’lkalarga investitsiya kirituvchi firmalar katta soliq imtiyozlariga egadilar. Po’lat quyish sanoati joylashgan o’lkalar soliq imtiyozlari bilan qo’llab-quvvatlanadi.¹¹
AQShda o’tgan asrning 80-yillarida o’tkazilgan soliq islohotlari korporatsiyalar faoliyati uchun yaxshi moliyaviy shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan edi. Shu maqsadda korporatsiyalar daromadidan soliq stavkalari 46 dan 34 foizga kamaytirildi. Bundan tashqari, bu soliqda ko’p sonli soliq imtiyozlari bo’lib, investitsiya va ilmiy-tadqiqot ishlariga keng soliq imtiyozlari qo’llanilishi ko’zda tutilgan.
AQSh uchun korporatsiyalar daromadlariga solinadigan soliqlarning bosqichli hisoblanishi va bir necha xil soliq stavkalarining amal qilishi xarakterlidir. Korporatsiyaning soliqqa tortiladigan birinchi 50 ming dollariga soliq 15 foiz stavkada qo’llaniladi. Keyingi 25 ming dollaridan soliq 25 foiz stavka bo’yicha undiriladi va soliqqa tortiladigan qolgan daromad summasiga nisbatan 34 foizli eng yuqori stavka qo’llaniladi¹².
Korporatsiyalar daromadidan soliq, shuningdek, shtat byudjetiga ham to’lanadi. Bu soliq odatda belgilangan qat’iy stavkalarda undiriladi. AQShda korporatsiyalar daromadidan soliq stavkasi 18 dan 46 foizgacha atrofida tebranadi. Shunday qilib, soliqlarni bosqichli hisoblash kichik va o’rta firmalar uchun soliq og’irligini ma’lum darajada kamaytiradi.
O’tkazilgan islohotlar jarayonida fuqarolar daromadini soliqqa tortishda ham tub o’zgarishlar yuz berdi. 1986 yilga qadar AQShda fuqarolardan daromad solig’i 14 ta stavkada 11 dan 50 foizgacha miqdorda undirilgan edi. Keyinchalik uchta soliq stavkasi kiritildi (15; 28; 33). Bu stavkalar soliqqa tortiladigan daromad darajasiga bog’liq holda qo’llaniladi. Soliq stavkasining eng yuqori darajasi kamaytirilishidan tashqari, soliq imtiyozlarini qisqartirish orqali soliqqa tortilmaydigan eng kam daromad miqdori ham ko’paytirildi¹³.
Keyingi paytlarda ba’zi mamlakatlarda, masalan Frantsiyada, hukumat tomonidan belgilangan sohalarda tarmoq belgilariga qarab, ishbilarmonlik faolligini rag’batlantirish maqsadida soliq imtiyozlarini joriy etish amaliyoti qo’llanilmoqda. Masalan, imtiyozli stavkalar, investitsiyalarga chegirmalar, jadal amortizatsiya va hokazolar shular jumlasidandir.
Bu imtiyozlardan Frantsiyaning bir qancha etakchi tarmoqlari (avtomobilsozlik, aerokosmos, elektronika va boshqalar) foydalanmoqda. Biroq iqtisodiyotning ayrim sohalariga berilayotgan keng imtiyozlar boshqa sohalar uchun soliqqa tortishda juda og’ir sharoitlarni vujudga keltirib soliqqa tortishning adolatlilik tamoyilini buzmoqda. Bu, o’z navbatida, soliq to’lashdan qochish va boshqa turli su’iistemollik hollarini sodir etishga olib kelishi mumkin.
Tadbirkorlik faoliyatini soliqlar orqali tartibga solishning muqobil yo’nalishi ishbilarmonlik faolligining jonlanishiga ta’sir ko’rsatadi, soliqqa tortish bazasining rivojlanishiga olib keladi. Hozirgi kunda rivojlanayotgan mamlakatlarning ishlab chiqarish quvvatlari jadal su’ratlarda rivojlanmoqda. Bunday mamlakatlar uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan faol tartibga solish xosdir. Masalan, Turkiya, Xitoyda sezilarli darajadagi byudjet taqchilligiga qaramasdan, ustuvor sohalarni, byudjet tomonidan moliyalashtirish amaliyoti qo’llanilmoqda. Shu bilan birga, bu davlatlar investitsiya hajmini oshirishga yo’naltirilgan soliq islohotlarini faol amalga oshirmoqda (xususiy firmalar daromad solig’i stavkalari kamaytirilmoqda, iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridagi yangi tashkil etilgan korxonalarga 2-4 yilgacha soliq ta’tili berilmoqda)¹⁴.
Shunday qilib, xorijiy davlatlar uchun ishlab chiqarishni soliqlar yordamida faol tartibga solish xarakterlidir. Hozirgi paytda davlatning iqtisodiy sohalarga soliqlar vositasida ta’sir etishi jarayoni kuchayganligi sezilmoqda. Bunday aralashuv darajasi turli mamlakatlarda turlichadir.