Soliqlar va soliqqa tortish

t/r	Davlatlar
Foyda solig’i miqdori, foizda
1.	Yaponiya	37
2.	Italiya	36
3.	Ispaniya	35
4.	Niderlandiya	34,5
5.	Avstriya	34
6.	Frantsiya	33,3
7.	Buyuk britaniya	30
8.	Qozog’iston Respublikasi	30
9.	Germaniya Federativ Respublikasi	25
10.	Rossiya Federatsiyasi	24
11.	O’zbekiston Respublikasi	7,5

*Manbaa: IBFD. Publications. European Tax Handbook-2002. r. 59.

Jadval ma’lumotlarini tahlil qiladigan bo’lsak, foyda solig’i stavkasi dunyoda iqtisodiy salohiyati bo’yicha faqat AQShdan keyingi o’rinda turgan Yaponiya mamlakatida 37 foizni yoki korxonalar moliyaviy natijasining 1/3 qismidan ko’pini tashkil etmoqda. Bu O’zbekiston Respublikasida o’rnatilgan soliq stavkasiga qaraganda esa 3 barobardan ham ko’pni tashkil etmoqda. Umuman olganda nomlari keltirilgan davlatlar ichida O’zbekistondan bir pog’ona oldin Rossiya Federatsiyasi bo’lib, undagi stavka ham bizdagiga qaraganda ikki barobar ko’p bo’lmoqda.

AQSh soliq tizmida foyda solig’ini tahlil etar ekanmiz, federal byudjeti daromadlarining umumiy hajmida salmog’iga ko’ra uchinchi o’rinni korporatsiyalarning daromadalaridan olinadigan soliq egallaydi¹⁸.
3.5-jadval
AQShda korporatsiyalar foydasidan olinadigan soliqning soliq solish bazasi va stavkalari miqdori*

Soliqqa tortiladigan daromad, dollar	Soliq stavkasi, foizda
50 000gacha	15
50 000 - 75 000	25
75 000 – 100 000	34
100 000 – 335 000	39
335 000 – 10 000 000	34
10 000 000 – 15 000 000	35
15 000 000 – 18 333 333	38
18 333 333 dan yuqori	35

*Manbaa: Aleksandrov I. Nalogovie sistemi Rossii i zarubejnix stran. -M.: “Beratov-Press”. 2002. Str. 121.

Keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq kichik biznes korxonalarini moliyaviy rag’batlantirish vazifasini o’taydi. Chunki, daromad hajmining o’sib borishi bilan soliq stavkalari ham oshib boradi.

AQShda korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliqni qo’llashga xos bo’lgan xususiyatlardan biri shundaki, bu erda dividendlar soliqqa tortish bazasidan chegirib tashlanmaydi. Ammo, dividendlarga nisbatan sezilarli darajada soliq imtiyozlari qo’llaniladi. Masalan, korporatsiyalarning daromadalaridan olinadigan soliq imtiyozlari ularning aktsionerlik kapitalidagi salmog’idan kelib chiqqanholda, belgilangan. Xususan korporatsiyaning boshqa korporatsiya aktsionerlik kapitalidagi salmog’i 80 foiz va undan ortiq bo’lsa, u holda korporatsiya oladigan dividend 100 foiz soliqqa tortish bazasidan chegirib tashlanadi. Agar bu ko’rsatkich 20 foiz va undan ortiq bo’lsa dividendlarning 80 foizi, qolgan barcha boshqa holatlarda dividendlarning 70 foizi soliqqa tortish bazasidan chegirib tashlanadi¹⁹.
AQShda korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq bazasini hisoblashda amortizatsiya ajratmalari, kredit bo’yicha foiz to’lovlari, fuqarolarga to’langan daromad soliqlari, mol-mulk solig’i, xayr-ehson maqsadlariga ajratilgan mablag’lar, sug’urta to’lovlari bilan ta’minlanmagan yo’qotish summalari va umidsiz qarzlar chegirib tashlanadi.
Shunisi xarakterliki, AQShda korporatsiyalarning yuqori foydasidan ham soliq olinadi. Mazkur soliq bo’yicha soliq bazasi amaldagi qonunchilikka ko’ra soliqqa tortishning imtiyozli shartlari belgilangan daromadlar majmuini o’z ichiga oladi. Bunda soliqqa tortilmaydigan daromad summasi 40 000 AQSh dollarin tashkil qiladi, daromad summasi 40 000 AQSh dollarga etishi bilan amaldagi stavka 20 foizga tushadi. O’zbekiston Respublikasida ham soliqqa tortishning imtiyozli sharoitlariga ega bo’lgan korxonalar mavjud, masalan, neft va gaz sanoatiga qarashli bir qator korxonalarni bunga misol qilish mumkin. Shuning uchun mazkur korxonalarga nisbatan yuqori foydadan olinadigan soliqlarni qo’llash masalasini ilmiy asosda o’rganish maqsadga muvofiqdir.
Germaniyada korporatsiyalar foydasiga soliq solishda soliqqa tortilmaydigan minimumlar bor. Soliq stavkasi 25 foizni tashkil etadi. Korporatsiyalar foydasini soliqqa tortishda foyda ikkiga bo’linadi; taqsimlanadigan va taqsimlanmaydigan²⁰.
Frantsiyada esa korxonalar foydasidan olinadigan soliq - bu korxonani barcha operatsiyalar yig’indisi bo’yicha olingan sof foydasidan undiriladi. Hozirgi kunda soliqning asosiy stavkasi 33.3 foiz bo’lib, ushbu soliq stavkasiga pasaytiruvchi koeffitsientlar qo’llaniladi. Eng yuqori soliq stavkasi 42 foizdir.
Yaponiyada korporatsiyalar foydasiga soliqning stavkasi 37 foizni tashkil etadi. Ushbu soliqqa nisbatan ham pasaytiriluvchi koeffitsientlar qo’llaniladi. Eng yuqori soliq stavkasi 48,8 foizni tashkil etadi²¹.
Kanadada korxonalar foyda solig’i stavkalari federatsiya stavkalari va provintsiyalar stavkalariga bo’linadi. Federatsiya stavkalari 28 foiz (sanoatni qayta ishlash bilan shug’ullanuvchilar uchun 23 foiz), provintsiyalarda esa amal qiluvchi foyda solig’i stavkalari har bir hudud uchun alohida belgilangan.
Foyda solig’i bo’yicha beriladigan imtiyozlar asosan soliq stavkalarini pasaytirish orqali namoyon bo’ladi. 500 ming Kanada dollaridan ko’p investitsiyalarni jalb etgan kompaniyalar uchun 2 barobar pasaytirilgan soliq stavkalari amal qiladi.
Korporatsiya solig’i, ya’ni kompaniyalardan olinadigan foyda solig’i Buyuk Britaniyada 1965 yilda joriy qilingan. 1965 yilgacha ular jismoniy shaxslar bilan teng soliqqa tortilgan va bunga qo’shimcha 15 foizli foyda solig’ini to’laganlar²².
Buyuk Britaniyada 1965 yildan 1973 yilgacha amal qilgan korporatsiya solig’ining klassik tizimi o’rniga imputatsion tizim deb ataluvchi (imputation system) korporatsiya solig’ini undirish tizimi vujudga keldi.
Korporatsiya solig’i rezident kompaniyalarning butun soliq yili davomida olgan foydalariga qo’llaniladi. Angliya soliq qonunchiligi “kompaniya” tushunchasiga quyidagilarni kiritadi: korporativ organlar, korporativ assotsiatsiyalar (o’rtoqliklardan tashqari).
Korporatsiya solig’i kompaniyalar foydasidan barcha ruxsat etilgan chegirmalarni ayirib tashlangandan so’ng undiriladi. Soliq stavkasi davlat byudjeti bilan birgalikda har yili tasdiqlanadi va kelgusi moliya yili daromadlariga qo’llaniladi. Hozirgi vaqtda 30 foiz va 24 foiz (kichik biznes uchun) stavkalari amal qilmoqda. Korporatsiya solig’iga tortish 12 oydan oshmaydigan hisobot davridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Agar hisobot davri 2 moliya yiliga to’g’ri kelsa, kompaniya foydasi 2 qismga bo’linadi va har biriga mos moliya yilidagi soliq stavkasi qo’llaniladi. Odatda soliq hisobot davri tugagandan keyin 9 oy o’tgandan so’ng to’lanadi²³.
Imputatsion tizimga muvofiq, kompaniya olgan barcha foyda summasidan korporatsiya solig’ini to’laydi. Agar bu foyda aktsionerlar o’rtasida taqsimlansa, u holda kompaniya tomonidan to’langan soliqning unga mos qismi aktsionerlardan daromad solig’ini undirishda hisobga olinadi.
Imputatsion tizim 5 asosiy xususiyat bilan harakterlanadi:

• 
  kompaniya (korporatsiya) solig’ini o’zining hamma foydasi (taqsimlangan va taqsimlanmagan)dan so’ng yagona stavkada to’laydi:
  
• 
  dividendlar bo’yicha daromad solig’i manbada undirilmaydi.
  
• 
  agar kompaniya dividend to’lasa, u holda u korporatsiya solig’i hisobiga oldindan to’lovni amalga oshirishi, ya’ni aktsiyadorlar o’rtasida taqsimlanadigan foyda summasiga hisoblangan korporatsiya solig’i bo’yicha bo’nak to’lovlarini to’lashi kerak.
  
• 
  Buyuk Britaniyada dividend oluvchi rezidentlarga foyda solig’ini to’lashda bo’nak to’lov summasiga chegirma qilishga ruxsat etiladi. Chegirma stavkasi shaxsiy daromad solig’ining asosiy stavkasiga bog’liq.
  
• 
  hisobot davri tugaganda kompaniya tomonidan korporatsiya solig’i bo’yicha to’langan bo’nak to’lovlari korporatsiya solig’i hisobiga, majburiyatlardan chegirib tashlanadi.
  

Norezident korporatsiyalar, agar ular o’z filiallari yoki bo’limlari orqali Buyuk Britaniyada savdo-sotiqni amalga oshirsa, korporatsiya solig’iga tortiladilar. Norezident kompaniyalar (Buyuk Britaniyada o’z bo’limlari orqali savdo-sotiq bilan shug’ullanadigan) quyidagilar bo’yicha korporatsiya solig’iga tortiladi:

• 
  o’z bo’limlari orqali to’g’ridan-to’g’ri yoki bilvosita amalga oshirilgan savdo-sotiqdan olingan daromadlar bo’yicha;
  
• 
  bu bo’limlar foydalanadigan mulkka egalik huquqidan yoki mulkdan olinadigan daromadlar bo’yicha;
  
• 
  bo’limlar foydalanadigan aktivlardan olingan (kapital) sarmoya o’sishidan.
  

Norezident kompaniya Buyuk Britaniyada olingan, kapital o’sishdan olinadigan korporativ soliqqa tortilmaydigan har qanday daromaddan bazaviy stavkada foyda solig’iga tortiladi. Norezident kompaniya taqsimlangan foydadan korporatsiya solig’ining bo’nak to’lovlarini to’lamaydi.
Kompaniyalarning soliqqa tortiladigan foydasi kompaniyaning yalpi daromadidan hisobot soliq yilida qilingan, qonunchilik tomonidan ruxsat etilgan barcha harajatlarni chegirish yo’li bilan aniqlanadi. Chegirib tashlanishi uchun bu xarajatlar “joriy-xarajatlar” bandiga kirishi va tadbirkorlik faoliyatida to’liq foydalanishi shart.
Quyidagi harajatlar yalpi daromaddan chegirib tashlanadi:

1. 
   Faoliyat bilan bog’liq joriy xarajatlar;
   
2. 
   Ishlab chiqarish ehtiyojlardan kelib chiqib, ishchi va xizmatchilarni bo’shatishda to’lanadigan kompensatsion to’lovlar, kadrlarni texnik va malakaviy qayta tayyorlash harajatlari, mukofotlari va sovg’alar ko’rinishidagi to’lovlar;
   
3. 
   Kompaniyaning moliyaviy masalalari bo’yicha yuridik maslahatlarga ketadigan harajatlar, buxgalteriya hisobi bo’yicha xizmatlar uchun to’lovlar, ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq transport harajatlari;
   
4. 
   Litsenziya to’lovlari va shunga o’xshash to’lovlar, shuningdek kelgusida foyda olish bilan bog’liq to’lovlar, masalan: bir necha yildan so’ng hosil beradigan qishloq xo’jalik ekinlari uchun qilinadigan harajatlar;
   
5. 
   Kompaniya hamkorlariga va xorijiy sheriklariga qilinadigan ko’ngil olish harakteridagi vakillik harajatlari (agar ular tadbirkorlik maqsadlarida qilinmasa) ma’lum chegarada; reklama harakteridagi sovg’alar (10 f.s. qiymatida oziq-ovqat, ichimlik va tamaki mahsulotlaridan tashqari); kompaniya mahsuloti namunalari ko’rinishidagi sovg’a harajatlari (har bir sovga oluvchi uchun sovg’a harajatlari 1 yilda 10 f.s. dan oshmasligi zarur) va boshqa xarajatlar.
   

Buyuk Britaniya kompaniyalari kapitalning o’sishidan soliqni ham to’laydilar. Norezident kompaniyalar bu soliqni to’lamaydilar²⁴.
Shveytsariyada korxonalar foydasiga solinadigan federal soliq progressiv soliq bo’lib, u uch darajali shkala bo’yicha undiriladi. Soliqqa tortiladigan foydaning 4,0 foizdan ko’p daromad keltiradigan qismidan 3,63 foiz miqdorida qo’shimcha soliq undiriladi. 4,84 foiz miqdoridagi ikkinchi qo’shimcha soliq foydaning 8,0 foizdan ko’p daromad keltiradigan qismidan undiriladi. Eng yuqori soliq stavkasi jamlama foydaning 9,8 foizidan oshishi mumkin emas²⁵.
Soliq bazasini aniqlash uchun umumiy daromaddan foyda olish bilan bog’liq bo’lgan barcha bevosita xarajatlar chegiriladi. Uskunalarni ishlatiladigan holatda saqlashga, ma’muriy personalning ish haqiga qilingan sarf-xarajatlar, hom ashyo qiymati, zaxira fondlarini yaratishga yo’naltirilgan transfertlar chegirilishi mumkin. Sarflar sotib olishdagi qiymat yoki bozordagi narx bo’yicha baholanadi. Soliq solish maqsadlari uchun qiymatning 1/3 qismi chegirilishi mumkin.
Federal soliqni qo’llanishi uchun zaralar etti yil oldinga o’tkazib chegiriladi. Kantonlar o’z qoidalarini belgilaydilar. Masalan, Jeneva kantonida kanton byudjetiga kiritib qo’yiladigan soliqni hisoblab chiqarish uchun muayyan hollarda zaralarni vaqtini cheklamagan holda oldinga o’tkazib chegirish ruxsat etilgan.
Demak rivojlangan industrial mamlakatlarda korporatsiyalarning daromadlaridan olinadigan soliqning davlat byudjeti daromadlaridagi salmog’i pasayish tendentsiyasiga ega bo’lmoqda. Chunonchi, ikkinchi jahon urushi arafasida mazkur soliq bo’yicha olingan tushum summasi AQSh federal byudjetiga jami soliq tushumlarining 50 foizga yaqin qismini tashkil qilar edi. 1955 yilga kelib bu ko’rsatkich 30 foizni, 1975 yilda 15 foizni, 1998 yilda esa 12 foizni tashkil qildi²⁶. Mazkur soliqning davlat byudjeti daromadlari hajmidagi ahamiyatini pasayib borishi, asosan, ushbu soliq turiga nisbatan soliq imtiyozlarini doimiy ravishda qo’llanilayotganligi va soliq stavkalarini pasaytirib borilayotganligining oqibatidir.