Sosial fəlsəfə

53. «İctimai varlıq» və «ictimai şüur» kateqoriyaları və onların metodoloji rolu.

Cəmiyyətin mənəvi həyatını xüsusi sahə kimi götürüb öyrənmək aşağıdakı iki səbəbdən zəruridir. Əvvəla, yalnız bu yol ilə insanların sosial fəaliyyətini və münasibətlərini dolğun və hərtərəfli təhlil etmək, onun haqqında bütöv təsəvvürə malik olmaq mümkündür. Digər tərəfdən, bu, insanların həyat fəaliyyətinin maddi və mənəvi formalarını vəhdətdə götürmək üçün vacibdir.

Cəmiyyətin maddi və mənəvi həyat sahələrinin ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirmək həm onların fərqlərini və spesıfikliyini müəyyənləşdirməyə, həm də onların bir-birinə necə nüfuz etdiyini göstərməyə imkan verir.

Cəmiyyətin mənəvi həyatı hər şeydən əvvəl insanların real həyat fəaliyyəti prosesidir. İnsanlar şüurlu varlıq kimi mütləq öz mənəvi tələbatlarını ödəməyə zərurət hiss edirlər. Bu zərurətin həyata keçməsi prosesində mənəvi istehsal baş verir. İnsanlar bir-birilə çoxtərəfli mənəvi ünsiyyətə daxil olurlar.

Qeyd edilməlidir ki, insanların maddi və mənəvı həyatı bir-birilə ayrılmaz əlaqədə çıxış edir. Lakin bu tərəflərin hər biri öz spesifikliyini saxlayır. Belə ki, mənəvı həyat hadisələrində maddi tərəf və eləcə də maddi həyat obyektlərində mənəvi tərəf yalnız yardımçı rol oynayır.

Əsas yeri isə bu sahələrin hər birində onun adı ilə bağlı tərəf tutur. Maddi və mənəvi fəaliyyət bir-birilə çulğaşır. Bir tərəfdən mənəvi istehsal maddi vasitələrin köməyi ilə baş verir (rəng, kətan, tiyə, kitab, lent və s.)- Sonuncular həm də mənəvi istehsal məhsullarının yayılmasında və istifadə olunmasında iştirak edir. Digər tərəfdən, insanların maddi fəaliyyətində mənəvi tərəf özünü göstərir (maddi istehsalın məqsədi, onun motivləri və s.).

Deyilənlərlə yanaşı cəmiyyətin mənəvi həyatı spesifik və nisbi müstəqil fəaliyyət sferası kimi çıxış edir.

Hər şeydən əvvəl «cəmiyyətin mənəvi həyatı» və «cəmiyyətin mənəvi sferası» anlayışların münasibətini izah etmək lazımdır. Bu iki anlayış bir-birinə çox yaxındır, amma onları eyniləşdirmək doğru olmazdı. Belə ki, birinci anlayış daha genişdir. Çünki mənəvi sferanın məzmunu mənəvi dəyərlərin yaradılmasını və yayılmasını əhatə edən ixtisaslaşdırılmış professional mənəvi istehsalı ifadə edir. Mənəvi həyat anlayışına isə bundan əlavə, həm də qeyri-professional mənəvi istehsal və mənəvi dəyərlərin yayılması formaları daxildir. Digər tərəfdən mənəvi həyat anlayışı mənəvi sferaya daxil olan hadisə və prosesləri statik vəziyyətdə götürməklə məhdudlaşmır. Bu anlayış onların dəyişilməsi və inkişafını da əks etdirir.

Cəmiyyətin mənəvi həyatı bütöv bir sistemdir. Onun əsas tərəfləri və elementləri aşağıdakılardır: mənəvi fəaliyyət, mənəvi istehsal, mənəvi tələbatlar, mənəvi ünsiyyət, mənəvi istehlak və mənəvi münasibətlər.

Sistem kimi götürülən mənəvi həyatın əsasını mənəvi fəaliyyət təşkil edir. Maddi fəaliyyət kimi mənəvi fəaliyyət də insanların mövcudluğu üsuludur. Digər fəaliyyət formaları ilə yanaşı mənəvi fəaliyyət də aşağıdakı iki mühüm xüsusiyyətə malikdir.

Birincisi, o ictimai xarakter daşıyır. Mənəvi fəaliyyət mənəvi dəyərlərin, şüur məhsullarının yaradılmasına yönəlmişdir. Buraya müxtəlif baxışlar, ideallar, təsəvvürlər, bədii obrazlar və digər mənəvi hadisələr daxildir. Onlar cəmiyyətdə çox mühüm rol oynayırlar: insanların özünün formalaşmasının və ətraf mühitin dəyişilməsinin güclü vasitələri kimi çıxış edirlər.

İkincisi, mənəvi fəaliyyət məqsədyönlü xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, insanların mənəvi tələbatlarını və mənafelərini ödəməyə yönələn fəaliyyəti daim müəyyən məqsəd güdür. Məqsəd dedikdə təkcə mövcud olan başa düşülmür. O həm də fəaliyyətin gələcək, arzu olunan ideal obrazı deməkdir. Məqsədyönlülük mənəvi fəaliyyətə sosial fəaliyyətin mühüm bir növü kimi baxmaq imkanı verir. Bu keyfiyyət həm də onıın özünəməxsusluğunu göstərmək üçün vacibdir.

Mənəvi fəaliyyətin daxili məzmununda iki başlıca tərəf vardır: 1) mənəvi-nəzəri fəaliyyət, yəni şüur məhsullarının nəzəri istehsalı; 2) mənəvi-praktiki fəaliyyət. Sonuncu fəaliyyət növü təsir göstərilən obyektin təkcə fikrən deyil, həm də praktiki dəyişdirilməsi ilə bağlıdır. Məsələn, təhsildə və tərbiyə prosesində bir tərəfdən şüurda insanın obrazı yaranır, digər tərəfdən isə onun yetişməsinə praktiki təsir göstərilir. Buna görə də o mənəvi-praktiki fəaliyyət hesab olunur.