Sosial fəlsəfə

18. İnsan cəmiyyətinin meydana gəlməsi. Bu prosesdə əməyin rolu

Bütün cəmiyyətlərdə ictimai fəaliyyətın əsasını əmək prosesi təşkil edir. Əmək prosesində insanlar həm təbiət ilə, həm də bir-birilə qarşılıqlı təsirdə olur, müəyyən münasibətlərə daxil olurlar.

Əmək məqsədyönlü fəaliyyətdir. İnsanların öz ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə təbiətə təsirini ifadə edən fəaliyyət istehsal adlanır. Bu prosesdə onlar özlərinə lazım olan maddi və mənəvi nemətləri yaradırlar. İnsanların əməyi (həm maddi, həm də mənəvi formada olan əmək) ictimai proseslərin əsasında durur. Hər bir nəsil əmək fəaliyyətinə başlayarkən özündən əvvəlki nəsillərin toplamış olduğu nailiyyətlərdən istifadə edir. Bu yolla insan mədəniyyətinin tarixində toplanmış təcrübə onun gələcək inkişafına xidmət edir.

İnsanın mənşəyində və mahiyyətinin formalaşmasında əmək müstəsna rol oynayır, Əmək insanın həyati tələbatıdır, çünki o yaşamaq üçün maddi nemətlər yaratmalıdır. Əmək fəaliyyətini yüngülləşdirmək üçün o daim əmək alətlərini təkmilləşdirir.

İnsanı əmək fəaliyyətinə sövq edən amillər çoxdur. Biitövlükdə insanların şəxsı və ictimai mənafelərini həyata keçirməyin son dərəcə müxtəlıf formaları əmək ilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Əgər konkret desək, sivilizasiyarım tarixində əmək fəaliyyətinə sövq edən iki əsas stimul mövcud olmuşdur: əməyə qeyri-iqtisadi məcburiyyət və iqtisadi məcburiyyət. Birinci stimul onu ifadə edir ki, əməkdən yayınma halları quldar, mülkədar və yaxud monarx tərəfindən ciddi cəzalandırıhr. Bundan fərqli olaraq əməyə qeyri-iqtisadi məcburiyyət işçini qorxu altında saxlamağa deyil, onun şəxsi maddi marağına, öz rifahını yaxşılaşdırmaq cəhdlərinə əsaslanır. Bu qəbildən olan stimul işçinin ona işverəndən şəxsi asılılığınıı nəzərdə tutur. Belə halda iqtisadi asılılıq aradan qalxır, iqtisadi cəhətdən

azad surətdə çıxış edir. Məcburiyyət isə birbaşa deyil, işçinin maddi marağı vasitəsilə təzahür edir. Bütövlükdə əmək fəaliyyətinə sövq edən stimulların xarakteri mövcud mülkiyyət sistemi ilə müəyyən olunur. Səmərəli əməyin stimullaşdırılmasında xüsusi mülkiyyət böyük rol oynayır. Çünki o iqtisadi azadlığın əsasında durur.