Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014

SİSTEMLİ YANAŞMANIN XARAKTERİSTİKASI
Abbasov Ayaz, magistrant III kurs, BDU

[e-mail]
Açar sözlər:. sistemli yanaşma, sistemli analiz, sistemlilik, ənənəvi yanaşma, elementlər, açıq və qapalı sistemlər.

Key words: systematic approach, systematic analysis, systemic, the traditional approach, the elements, open and closed systems.

Ключевые слова: систематический подход, системный анализ, системные, традиционный подход, элементы, открытые и закрытые системы.
Sistemli yanaşma araşdırılan bir problemi və ya məsələni sistem olaraq, yəni bir bütövlülük meydana gətirəcək şəkildə bir-birləriylə əlaqəli ünsürlər və elementlərin xüsusiyyətləri arasındakı əlaqələr birliyini açıqlayan bir metoddur.

Sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırlıması da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.

Sistemli yanaşma dedikdə, fəaliyyətin təşkili üsulu bir nəzərdə tutulur, belə ki, istənilən fəaliyyət növünü əhatə edir, onların daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədi ilə qarşılıqlı əlaqə və qanunauyğunluqları aşkara çıxardır.

Demək olar ki, bütün müasir elmin sistemli prinsipi üzrə qurulub. Sistemli analiz - elmi metod idrakın olunan sistemin elementləri arasında dəyişən və ya struktur əlaqələrinin qurulması üzrə ardıcıllığını özündə təmsil edir.

Fəlsəfə tarixinə diqqətlə nəzər yetirdiyimiz zaman sistem haqqında biliklərin əskilərə dayandığının şahidi oluruq. Hələ qədim Yunanıstanda Platon, Aristotel kimi böyük filosoflar sistemin xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl məlumat vermişdi. Stoiklərə görə isə sistem dünya nizamı demək idi. Sistem mövzusuna klassik alman fəlsəfəsinin nümayəndələrindən Georq Vilhelm Fridrix Hegel (1770- 1831) və Fridrix Vilhelm Yozef Şellinq (1775-1854) də toxunmuş, bu barədə müəyyən mülahizələr irəli sürmüşdür. XIX əsrdə fransız fizik Nikolas Leonard Sadi Karnotun və alman fizik Rudolf Klauziusun təbiətşünaslıqdakı fəaliyyəti sistem anlayışını inkişaf etdirdi. XX əsrdə isə bioloq Ludviq von Bertalanffi tərəfindən ümumi sistemlər nəzəriyyəsi irəli sürüldü. Eyni zamanda Norbert Vinerin və Ross Aşbay adlı riyaziyyatçılar da sistemlilik metodunun formalaşmasında önəmli bir rol oynadılar.

Sistemli yanaşma on dörd elmi yanaşma tətbiq olunur ki, idarəetmə qərarlarının hazırlanması zamanı tərkibinə daxildir.

Sistem - bu, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlərin məcmusudur. “Tam öz aralarında qarşılıqlı əlaqələnən hissələrdən təşkil olunanvə ehtiva etdiyi hissələrdə olmayan bir sıra əlavə xassələrə malik olan sistemdir. 1. Mexaniki tam, 2. Mütəşəkkil tam, 3. Üzvi tam.

Hissə - Tamın tərkibinə daxili olan və nisbi müstəqilliyə malik olan kompanentdir. Sistem – Qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksidir. Struktur – Sistemi təşkil edən elementlərin dayanıqlı, stabil əlaqələrinin məcmusudur. Sistem – Stabil, funksional, dinamik sistemdir. ” [1, səh. 140].

Açıq və qapalı sistemlər mövcuddur.

Qapalı sistem sərt təsbit edilmiş sərhədlər var, onun hərəkətləri olan mühit, ətraf sisteminə nisbətən müstəqildirlər.

Açıq sistem xarici mühit ilə qarşılıqlı əlaqələri ilə səciyyələnir. Belə sistem enerji, informasiya, material, kənardan gələn hadisələrdən asılıdır. Açıq sistem zamanı xarici mühitdəki dəyişikliklərə uyğunlaşmaq qabiliyyəti olmalıdır ki, öz fəaliyyətini davam.

Sistemli yanaşma - vahid bütöv kimi bir sıra məsələlərin həlli iqtisadi-riyazi metodların köməyi ilə bu və ya prosesinin kompleks öyrənilməsi, sistemli təhlili mövqelərdən, mürəkkəb problemlər və onun dəqiqləşdirilməsi, meyarların tapılması, yaradılma səmərəli təşkil etməsi, onların həlli məqsədlərinə nail olmaq üçündür. “Sistemlərin hər şeydən əvvəl məqsədyönlü rəftarının başa düşülməsi üçün həmin sistem tərəfindən həyata keçirilən idarəetmə proseslərini – müəyyən altsistemlərdən digərlərinə məlumat verilməsinin formalarını və sistemin hissələrinin onun digər hissələrinə təsir üsullarını, sistemin yüksək səviyyəsinin ünsürləri tərəfindən, həmin sistemin aşağı səviyyələrinin, əlaqələndirilməsini, idarəetmə tərəfindən yerdə qalan bütün altsistemlərdən bu sonuclarla təsirlərini aşkara çıxarmaq lazımdır.” [2, s. 375-376]

Sistemli yanaşma müxtəlif məktəblərin idarəetmə üsullarının əsas çatışmazlığı aradan qaldırmağa imkan yaradır ki, həmin ibarətdir ki, onlar hansısa mühüm bir element üzərində diqqəti cəmləşdirirlər. Sistemli yanaşma sistemində müəyyən əlaqələr, yəni ayrı-ayrılıqda deyil, bu sistemin elementlərinin təhlili deməkdir. “Element anlayışı nisbidir, müəyyən münasibətlə o sistemə də çevrilə bilər. Məsələn, müəyyən münasibətlə sinif cəmiyyət sisteminin elementi kim öyrənilirsə, başqa halda, sinifdaxili ünsürlər sinif sisteminin komponentləri kimi götürülə bilər.” [3, səh. 227].

Sistemli analiz metodları və planlaşdırma sistemlərinin seçilməsi üçün ilk dəfə hazırlanmış idi və ABŞ-da silah tətbiq olunub, ABŞ-ın hərbi-siyasi məqsədlərinə təhlili ilə bağlı. Sonralar bu metodlar dövlət müəssisələrində və iri firmaları ABŞ-ın tətbiq olunsun.

Sistemli analiz baş verir:

• 
  Ümumilikdə iş sisteminin qurulması və prinsiplərinin təsviri və təhlili zamanı;
  
• 
  Bütün komponentlərinin xüsusiyyətlərinin təhlili, onların qarşılıqlı asılılıqları və daxili tikililər sistemi zamanı;
  
• 
  Oxşarlıq və fərqlər öyrənilən sistemin və digər sistemlərin yaradılması zamanı;
  
• 
  Modelin xassələrinin fərziyyələr üzrə köçürülməsi üçün öyrənilən sistemin xüsusiyyətləri zamanı;
  
• 
  Sistem obyektlər və müəyyən məqsədə nail olmaq üçün öz aralarında və ətraf mühit hissələrin və elementlərin qarşılıqlı fəaliyyət göstərən zamanı;
  
• 
  Sistemli yanaşmanın tətbiqi mürəkkəb sistemləri sistemin səmərəliliyini artırır və idarəetmə, aid olduğu və kommersiya fəaliyyəti zamanı;
  

Sistemli yanaşma prinsipləri əsas əlamətləri və bir sıra əsərlərin xarici alimlərin tərəfindən araşdırlımışdır. Ümumi nəzəriyyə sistemləri isə Boqdanov (1873- 1928) yaradılmış və davam etdirilən avstriya alimi L. fon Bertalanfi (1901-1972), əsas aspektləri və sistemli hal kimi xarakterizə obyekt imkan verən, sistemli yanaşma prinsipləri, əlamətləri ayırır.

Sistemli yanaşma sanki evristika funksiyaları yerinə yetirir. Anlayış və prinsiplər sistemli yanaşma daha çox real imkanlarını üzə çıxarmağa imkan verir, nəinki ənənəvi üsulları qeyd olunub,

Bundan başqa, konkret elementlərin axtarılması və aşkar edilməsi üçün daha dolğun əlaqələrinin sistemli yanaşma bütövlüyü ilə müqayisədə ənənəvi üsullarla yeni izahını tapmağa imkan verir.

Mürəkkəb obyektləri hissəni bir çox variantlar var və tipli əlaqələrin elementləri arasında müxtəlif ola bilər. Sistemli yanaşma adekvat variantı detalı nəzərə alınmaqla təhlil vahidləri, seçim meyarını müəyyənləşdirməyə imkan verir.

Ənənəvi yanaşmaların çatışmazlığı yaranması ilə yeni elmi və tətbiqi məsələlərin həlli üçün belə yeni vəzifələr ortaya çıxır, izahat üsullarının çatışmazlığı meydana çıxır, ona görə də sistemli yanaşma prinsiplərinin öyrənilməsi predmetinə yeni tərzdə yanaşmağa kömək edir.

Sosial-iqtisadi sistemlərin inkişafının xarakterik cizgiləri bunlardır:

• 
  Elmi biliklərin inteqrasiyası, fənlərarası problemlərin sayının artması,
  
• 
  Komplekslik problemləri və onların öyrənilməsi zəruriliyi psixoloji, texniki, iqtisadi, sosial, idarəetmə və digər aspektlərinin birliyimizdədir,
  

• 
  Həll olunan problem və obyektlərin mürəkkəbləşdirilməsi,
  
• 
  Obyektləri arasında əlaqələrin sayının artması,
  
• 
  Dinamik dəyişən hallar,
  
• 
  Kəsirlilik ehtiyatlar,
  
• 
  İstehsal və idarəetmə proseslərinin avtomatlaşdırılması elementlərinin standartlaşdırma və səviyyəsinin artırılması,
  
• 
  Qloballaşma, rəqabət, istehsal kooperasiyası, standartlaşdırma və s,
  
• 
  İnsan amilinin rolunun gücləndirilməsi və s. idarəsində.
  

Sadalanan cəhətlər, fikrimizcə, sistemli yanaşmanın tətbiqi qaçılmaz edir, yalnız onun əsasında idarəetmə qərarlarının keyfiyyəti təmin etmək olar.

Araşdırma mahiyyəti idarəetmə sisteminin inkişafı və idarə edilməsi sisteminin qurulması, onların arasında və xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin və onun komponentlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı verilmiş şəraitdə fəaliyyət göstərməsi idarəsi arasında fərq başlamaq lazımdır.

Sisteminin tənzimlənməsi sisteminin çıxması vəziyyəti düzəlir, onun nəzdində təşkil edilən normaya görə belə onun fəaliyyətini təmin edir. Deməli, əsas məsələ sistemin fəaliyyətinin planlaşdırılması nəzərdə tutulmuş kimi qabaqlayan idarəsi tərəfindən verilmiş vəziyyətinin yaranmasına ibarətdir. Mürəkkəb idarəetmə sistemində və onun əhatəsində, ilk növbədə, dəyişikliklər sayından asılıdır. Bütün dəyişikliklər müəyyən qanunauyğunluqları var və ya təsadüfi xarakter daşıyır. İdarəetmə mahiyyətinə aşağıdakı anlayışların məcmusu kimi baxmaq olar: Sistemin idarəedilməsi, idarəetmə prosesi və informasiya.

İdarəetmənin təşkili barədə yalnız o halda danışmaq olar ki, məqsəd idarəetmə obyekti də ayrılıb. Ona görə də sistemin effektivliyini idarəsinin idarəetmə məqsədləri olan dəqiqlik edilməsi xeyli dərəcədə asılıdır.

Sistemli yanaşmanın əsas vəziyyət də odur ki, əgər element sisteminə məxsusdur və orada saxlanılır. Bəzi dərk və təhlil sistemlərinin kompleks metodologiya prosesinin sistemli yanaşma aşağıdakı əsas əlamətləri ilə səciyyələnir:

• 
  Göstərilən obyektin baxılan baxımdan asılı olmayaraq vahid bir tam kimi qiymətləndirilir,
  
• 
  Özəl problemlərinin həlli, bütün sistemlər üçün ümumi problemlərin həllinə tabedir,
  
• 
  Obyektin idrakı yalnız fəaliyyət mexanizmi ilə məhdudlaşmır, daxili qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsi qədər isə obyektin inkişafı genişlənir,
  

Elementlər sisteminin ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyan bir şəraitdə, dəyişdirildikdə halların əhəmiyyətli ola bilər.

Sistemli yanaşma əsas prinsipləri:

1. 
   Birlik sistem vahid bir tam kimi baxılır və hissələrinin məcmusu kimi,
   
2. 
   Elementləri arasında müxtəlif istiqamətli ola bilər, lakin, onlar eyni vaxtda bir yerdə,
   
3. 
   Dinamiklik - vəziyyətinin dəyişməsinə yönəlmiş və ya təsadüfi amillərin təsiri altında sisteminin qabiliyyəti,
   
4. 
   Qarşılıqlı asılılıq sistemini və mühitin, yəni sistem mühit ilə qarşılıqlı fəaliyyət prosesində öz xüsusiyyətlərini göstərir,
   
5. 
   altsistemi sisteminin hər bir elementi kimi baxılır, özü isə sistem elementi kimi daha mürəkkəb sistemi,
   
6. 
   Mütəşəkkillik - tərkib hissələrinin və onları birləşdirən əlaqələrin qaydaya salınması,
   
7. 
   Çoxluq vəziyyəti və müxtəlif modellərin hər biri müəyyən sisteminin vəziyyətini təsvir edir,
   
8. 
   Parçalanma isə tərkib hissələri, onların hər birinin ümumi məqsədlər sistemindən irəli gələn məqsədləri var obyektin parçalanması imkanı.
   

Bir sıra qarşılıqlı əlaqəli rakurslardan nəzərdən sistemli yanaşma onun mahiyyətini müəyyən edir:

• 
  Elementlər sistemi, onun qurulmasında və tədqiqindən ibarətdir,
  
• 
  Sistemin daxili təşkili və üsulları qarşılıqlı əlaqələrin xarakteri, komponentlərin struktur, açan,
  
• 
  Funksional, suala cavab, hansı funksiyaları özü sistemi və yaradan onun komponentləri yerinə yetirir,
  
• 
  Kommunikasiya, bu sistemin qarşılıqlı əlaqəsi açan görə üfüqi (əməkdaşlıq), həm də şaquli xətt üzrə (tabelik) başqaları ilə,
  
• 
  inteqrativ göstərən mexanizmlər, amillər, qorunub saxlanması sisteminin təkmilləşdirilməsi və inkişafı,
  

Tarixi, suala cavab, necə, nə cür sistem yaranıb inkişaf meyilləri (perspektivlər) və nə aş öz inkişafında, hansı mərhələlərdən keçib.

Çox müxtəlif faktorların mövcudluğu, bazar tələbatlarını ödəyə bilən müasir keyfiyyəti idarə etməyi baçaran strukturlaşmış keyfiyyətin idarə sisteminin yaradılması vacibliyini müəyyən edir. Belə idarə sisteminin köməyi ilə istehsalatda əsas iş növlərinin kordinasiyası və sənədləşməsi həyata keçirilir. Bunlar keyfiyyətin yüksəldilməsinin bütün istehsal fəaliyyəti dövründə həyata keçiriləsi tədbirlərini müəyyənləşdirir.

Sistemsiz yanaşma, çox istehsal müəssisələrinin rəqabətə dözümlülüyünü azaldır. Onlar sistemi problemlər və mürəkkəb məsələlərin öhdəsindən gəlməkdə çətinlik çəkməyə başlayırlar. Bundan əlavə belə sistemli yanaşmanın olmaması keyfiyyət göstəricilərinin səmərəliliyinə və iqtisadi vəziyyətə mənfi təsir göstərə bilər.

İstehlakçının buraxılan məhsul keyfiyyətinə tələbatlarının ödənilməsi və keyfiyyətə məsariflərin azaldılması müasir keyfiyyət sistemlərinin əsas təyinatıdır.

Məqsəd keyfiyyət problemlərinə sistemli yanaşmağın analizidir.
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. 
   Tağıyev Ə. Fəlsəfə. Bakı: 2012
   
2. 
   Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.
   
3. 
   Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.
   
4. 
   Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.
   
5. 
   kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/idrak.html‎
   
6. 
   Məmmədov Ə. A.Mustafayev. Təbii elmi idrak və insan dünyası. Bakı: 2011
   

Xülasə

Sistem münasibətlərinin düzgün tədqiq edilməsinin müasir elmi-texniki tərəqqisi baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir və elmi-texniki tərəqqinin sistemli ideyalara və prinsiplərə böyük ehtiyacı vardır. Sistemin xarakterik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi işində dəqiq elmi müddəaların böyük metodoloji önəmi vardır.

Məqalədə sistemlərdə xüsusi əlaqələrin və münasibətlərin aşkarlanması, onların xarakterik xüsusiyyətlərinin ayırd edilməsi, həmçinin sistemlərin strukturunun fəaliyyəti və inkişaf qanunauyğunluqlarının araşdırılıması kimi mühüm problemlər öz əksini tapmışdır.

Характеристики системного подхода

Резюме

Для изучения системных отношений с точки зрения научно-технического прогресса имеет большое значение, современный научно-технический прогресс нуждается в системных идеях и принципах. Исследование характерных особенностей системы нуждается в точных научных положениях и методологии.

В статье рассматриваются характерные особенности структуры и системных отношений, функционирование системы, закономерности их развития.

Features of the system approach

Summary

To study the system of relations in terms of scientific and technological progress is important, modern scientific and technological progress is needed in systemic ideas and principles. Research into the characteristics of the system needs a precise scientific terms and methodology.

The article discusses the characteristics of the structure and system of relations, the functioning of the system, the laws of their development.

ELMI EKSPERİMENTDƏ PRAKTİK VƏ İDRAK FƏALİYYƏTİNİN DİALEKTİKASI
Qəhrəmanov Rahib Qoşqar oğlu, magistrant,

II kurs, Bakı Dövlət universiteti

Açar sözlər: idrak nəzəriyyəsi, elmi eksperiment, praktika, hipotez, nəzəri bilik, empirik bilik.

Key words: cognitive theory, scientific experiment, practice, hypothesis, theoretical knowledge, empirical knowledge.

Ключевые слова: когнитивная теория, научный эксперимент, практика, гипотеза, теоретическое знание, эмпирическое знание.
İdrak prosesində mühüm bir əhəmiyyət kəsb edən eksperiment zamanı irəli sürülən fərziyyələrin nə dərəcədə gerçəkliyə uyğun olması araşdırılır və bəzən xüsusi eksperimentlərin aparılması labüd olur. Aparılan xüsusi eksperimentlərin zamanı irəli sürülən fərziyyələrin doğruluğunun yoxlanılması prosesi baş verir. Bu zaman tədqiqatçılar tərəfindən nə təsdiq edilmiş və nə də rədd edilmiş fərziyyə açıq problem deyə adlanırlar. Mahiyyət etibarilə eksperiment irəli sürülmüş fərziyyənin doğruluğunu təsdiq və ya təkzib etmək məqsədi ilə həyata keçirilən nizamlı bir prosedurdur. eksperimentlər bir zaman nəticəsi ortaya çıxar nə nümayiş səbəb -nəticə fikir təmin edir. “Ekseperiment bəşəriyyətin ictimai-tarixi praktikasının müəyyən tərəfidir, buna görə də idrakın mənbəyi, hipotez və nəzəriyyələrin həqiqiliyinin meyarıdır. Elm və texnikanın inkişafı ilə eksperimentin sahəsi genişlənir və maddi aləmin böyük sayda obyektlərin əhatə edir.” [2, səh. 124-125].

Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin inkişafı nəticəsində eksperimentlərin mahiyyətində müəyyən keyfiyyətlər öz əksini tapmışdır. “Hazırda ekseprementin təbiəti əsaslı şəkildə dəyişilmişdir. Onun texniki imkanları ilə modelləşdirilmənin də imkanları artmış­dır. Yəni eksperiment prosesində modellərdən daha geniş istifadə edirlər.” [4].

Elmi tədqiqatlar zamanı eksperiment vasitəsilə nəzəriyyə və fərziyyələrin yox­lanılması prosesi insanların ətraf mühit haqqında müəyyən bir təsdiq olumuş biliyin əldə olunmasına kömək edir. Eksperiment zamanı nəzəri tədqiqatların nəticələrin müqa­yisəsi, onların həqiqi biliyə uyğun olub-olmaması, adekvatlığının yoxlanılması idrak amilində önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir. “Praktikada hipotetik-deduktiv tədqiqat irəli sürülən hipotezlər, onlardan çıxarılan nəticələr, müşahidələr və nəticələrin müşahidələr əsasında yoxlanılması arasında keçidlərin fasiləsiz olaraq genişləndiyi tsikldır.

Belə ki, hipotezin yoxlanılması çox vaxt xüsusi şəraiti (tam dəyirmi kürələri, mükəmməl dərəcədə üfüqi olan stolu, havanın hərəkətinin yoxluğunu və i.a.) tələb edir ki, bunun da yaradılmasını biz eksperiment adlandırırıq. Bu halda güman olunur ki, əsl yoxlama sistematikdir və hipotezi zəiflədə bilən müşahidələrə aparıb çıxarır. ” [3, səh. 347].

Ən böyük idrak metodlarında biri olan eksperiment vasitəsilə öyrənilən obyekti detallara parçalayıb incələmək mümkündür. Adətən təbiətşünaslıqda geniş tətbiq olunan eksperimentdən ictimai elmlərdə istifadə olunur. Eksperimentlər eyni zamanda araşdırılan obyektə və fənnin mahiyyətinə uyğun olaraq müxtəlif xüsusiyyət kəsb edir. Bu baxımdan eksperimentlər fiziki eksperimentlər, kimyəvi eksperimentlər, bioloji eksperimentlər, kosmik eksperimentlər, psixoloji eksperimentlər və sosial eksperimentlər adı altında bölünür.

İdrak nəzəriyyəsi fəlsəfə ilə birlikdə yaranınışdır. Fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci tərəfi olan idrak problemi qnoseologiya adlanır. Demokratik, Platon, Aristotel, Epikür, skentiklər və stoiklər idrakı təhlil etməyin əsasını qoymuşlar. Yeni dövrdə Bekon, Dekart, Lokk, Spinoza, Leybints, Kant, Didro, Hegel, Feyerbax bu nəzəriyyəni inkişaf etdirdilər. İslam şərqi ölkələrində Ə.Bəhmənyar, Ş.Sührəverdi, N.Tusi, Miyanəçi, Urməvi, Axundov və b.

İdrak nəzəriyyəsi—idrakı mənaya və mahiyyətə, biliyin strukturu və inkişaf qanunları, idrakın əsası və meyarları, pillələri və formaları, elmi tədqiqatın pirinsipləri, metod və üsulları haqqında bütöy bir təlimdir. Bu təlim iki hissədən: 1) İnikas nəzəriyyəsi; 2) elmi tədqiqatın metodologiyasından ibarətdir. Bu təlim “fəlsəfənin əsas məsələsinin ikinci tərəfi, yəni dünya dərk olunandırmı?” sualına cavabla əlaqədardır. Bu suala cavab üç istiqamətin yaranınasına səbəb olmuşdur.

1. 
   Optimizm—dərk olunandır.
   
2. 
   Skeptisizm—inkar etmirlər, şüphə edirlər. Məsələn, Seneka
   
3. 
   Aqnostisizm—transendentdir. Kant təzahür (Fenomen), mahiyyət (Noumen).
   

Dialektik materializm praktikanı idrak nəzəriyyəsinə daxil etmişlər. Praktika biliyin meyarı və əsasıdır, insanların maddi fəaliyyəti ilə bağlıdır. Bunun başa düşülməsi ona gətirib çıxarır ki, insanlar tarixi inkişafın səbəblərini anlamır, onu biliyə olan təbii meyl və həvəsdə, mənəvi amillərdə axtarırlar. Köhnə materializmin qüsuru onda idi ki, onlar dialektikanı və praktikanı idraka tətbiq edə bilmirdilər. Bunun da nəticəsində insan şüuru, onun praktik fəaliyyəti və idrak obyekti arasında mövcud olan dialektik əlaqə başa düşülmürdü. Bunun da nəticəsində idrak qanunları ilə gerçəklik qanunları arasında əlaqə itirdi, onlar təcrid olunurdu.

Dialektik idrak nəzəriyyəsinin əsasını dünyanın obyektiv surətdə mövcud olmasını və onu insan şüurunda əks olunınasını qəbul etmək təşkil edir. Bu o deməkdir ki, gerçəklik predmet və hadisələri hiss üzvlərinə təsir edərək müxtəlif duyğular və qavrayışlar oyadır. Bunların əsasında insanlarda anlayışlar və məntiqi təfəkkürün digər formaları yaranır. Xarici aləm bizim biliklərimizin mənbəyidir. Yəni idrak obyektiv gerçəliyin, predmet və hadisələrin insan beynində inikasıdır.

Fəlsəfə tarixində praktika müxtəlif şəkildə anlaşılmışdır. Hegel praktikanı “mütləq ideyanın, daha sonra insan şüurunun” iradə fəaliyyəti kimi başa düşürdü. Subyektiv idealizmə görə praktika zəka, iradə, intiusiya ilə şərtlənən psixi fəaliyyətdir. Dialektik materializmə görə idrakın mənbəyi insanların fəal, maddi praaktik fəaliyyətində, onun dünyanı dəyişdirən ictimai-tarixi praktikasında və ilk növbədə istehsal-əmək fəaliyyətində axtarılmalıdır. “İdrak prosesi, beləliklə, ideyaların (nəzəriyyələrin) seyr olunması ilə hissi dünyada həyati təcrübə (praktika) arasındakı fasiləsiz qarşılıqlı təsir (dialektika) formasında reallaşır.” [3, səh.184].

Praktika insanların təbiət və cəmiyyəti dəyişdirməyə yönəldilən, hissi predmetli, məqsədyönlü fəaliyyətidir. Praktikanın məzmununu təbii və sosial obyektlərin dərk edilməsi, mənimsənilməsi və dəyişdirilməsi təşkil edir. İstər öz məzmununa, istərsə də həyata keçirilmiş üsullarına görə praktika ictimai xarakter daşıyır. Praktika insanın və cəmiyyətin hərəkətverici qüvvəsidir, əsasıdır. İnsanların məqsədyönlü maddi fəaliyyət formaları müxtəlifdir: 1) İctimai istehsal sahəsində; 2) elmi idrakda; 3) sosial həyatda; 4) şəxsi-məntiq sahədə.

İdraka münasibətdə praktika üç qat rol oynayır:

1) Praktika idrakın mənbəyi üçün yeni-yeni material verir.

2. 
   Praktika biliyin tətbiq üsulu olub, idrakın məqsədidir.
   

3) Praktika idrakın nəticələrini, qazanılmış biliklərin həqiqiliyinin meyarı, ölçüsüdür. Ancaq praktikanın sınağından keçən bilik a) obyektivlik; b) səthilik; v) həqiqilik statusunu qazanır.

Deməli praktika bütün mərhələlərdə idrakın formalaşması və inkişafını əsasını təşkil edir. O, biliklərin mənbəyi, idrak proseslərinin nəticələrinin həqiqiliyinin meyarıdır. Maddi-praktik fəaliyyət idrakın həm başlanğıcı, həm də onun nəticələrinin göstəricisidir. Çünki insan dünyanı ona təsir etdiyi dərəcədə dərk edə bilər.

İdrak nəzəriyyəsinin mühüm tərkib hissələrindən birini biliyin mahiyyəti, strukturu və mexanizmidir. Biliyin strukturu müxtəlifdir, səviyyələri və tipləri də müxtəlifdir. Biliyin xüsusi bir tipini problem və məsələ təşkil edir. Onlar izah və əmr formasında olur. Bilik elmin mənəvi tərəfi, şüurun mövcudluq üsuludur. Bilik nəzəri sistem olub, onun məntiqi strukturu, nəzəri və ictimai xarakteri ilə səciyyələnir. Biliyi insanlara çatdırmaq üçün dil və işarə formalarından istifadə olunur. Elmi dilin spesifik cəhətlərindən biri onun adi danışıq dili ilə süni dilin qarşığından ibarət olmasıdır. İzahedicilik və qabaqgörənlik elmi biliyin mühüm funksiyalarındandır.

Platonun ölümündən sonra Aristotel bir neçə səyahəti həyata keçirmişdir. Bu zaman, o, həmçinin sualtı dünyanın belə həyatını öyrənmişdir (Lesbos adası ətrafında). Təsviri biologiyanın nümayəndəsi olaraq, o, eksperiment aparmağı deyil, müşahidə etməyi və təsnif etməyi öyrəndi. Eksperiment isə öz çiçəklənməsinin başlanğıcını məlum olduğu kimi Renessans dövründən götürür.

Mövcudatın fundamental formaları haqqında fəlsəfi təlimlər, məsələn ideyalar haqqında təlim və ya substansiyalar və xassələr haqqında təlimlər ontologiyaya məxsusdur. İdrakın fundamental formaları haqqında təlimlər isə epistemologiyaya (idrak nəzəriyyəsinə) aiddir.

Aristotel üçün idraki prosesdə birinci addım ayrıca şeylərin bizim hisslərimiz tərəfindən qavrayışından ibarətdir. Növbəti addım təsadüfidən mühüm və ümumi olanın abstraktlaşma yolu ilə dərk olunmasıdır. Bunun ardınca qeyd edək ki, mühüm və ümumi olan tərifdə ifadə olunur, məsələn, "at"ın bir növ kimi tərifində. Əgər biz növün mühüm xassələrin tərifinə malikiksə, onda biz daha yüksək səviyyənin idrakına malikik, belə ki, indi onun obyekti dəyişməzdir və mühümdür.

Deməli, Aristotel biliyin əldə edilməsini bir proses kimi nəzərdən keçirmişdir, bu proses hissi təcrübədən başlanır və abstraktlaşma prosesi kimi mahiyyətin dərk olunması ilə tamamlanır, bu isə mühüm və ümumi olanın aşkar edilməsinə aparıb çıxarır. Aristotel məhz ayrı-ayrı şeylərin, substansiyanın müstəqil mövcudluğa malik olmasını təsdiq etsə də (onun ontologiyasının tezisi), amma o, həmçinin belə hesab edir ki, bizim axtarmalı olduğumuz bilik mühüm və ümumi xassələr haqqındakı bilikdir (onun epistemologiyasının tezisi).

Ayrıcanın idrakından ümumi və mühüm olanın idrakına keçiddən (özünəməxsus bir induksiya) sonra məntiqi olaraq ümumi əhəmiyyətə malik olan nəticələr (deduksiya) formasında mahiyyətin idrakı baş verir, bu isə digər həqiqi müddəaların əldə edilməsinə imkan yaradır. Əgər biz atın məməli olduğunu və Pepelin at olduğunu biliriksə, onda biz belə bir nəticə çıxara bilərik ki, Pepel məməlidir. Sillogistikanın ümumi əhəmiyyətə malik olan və zəruri olan nəticələr barədə təlim kimi işlənilmə xidməti Aristotelə məxsusdur.

1500-1600 illərdə yeni eksperimental elmin meydana çıxması ilə bağlı olaraq Aristotelin idrak nəzəriyyəsi əsaslı tənqidə məruz qaldı, çünki Aristotelin idrak nəzəriyyəsi ümuminin mahiyyətə tərif verməyə aparan induktiv formulirovkalarının və onlardan alınan deduktiv nəticələrin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Lakin Aristotel belə hesab etmirdi ki, bütün idrak ya ayrıca şeylərin hissi qavrayışının, ya da mahiyyətlərin induktiv dərkinin nəticəsidir. O, həmçinin bu iki idraki formanın hər ikisindən fərqli olan praktik müdrikliklə (praksis haqqında paraqrafa nəzər salın) və nə sübut, nə də təkzib olunmayanın bazis prinsiplərin (məsələn, ziddiyyət prinsipi kimi) dərki ilə bağlı da əməliyyat aparmışdır. Aşağıda biz idrakın bu iki spesifik formasını da təhlil edəcəyik, indi isə Aristotelin səy göstərdiyinə səy göstərək - mahiyyətin dərkini nəzərdən keçirək.

Elmin strukturunda büiyin empirik və nəzəri səviyyələri fərqləndirilir. Empirik bilik nəzəri biliyin bazisini təşkil edən elmi faktlarm məcmusudur. Empirik bilik muşahidə və eksperiment vasitəsilə əldə edilir. Nəzəri bilik -deduktiv-aksioloji muhakimə, elmi faktların umumiləşdirilməsi prinsipləri uzrə əldə edilən bilikdir; o, iyerarxikləşdirilmiş dolğun sistem şəklində təşkil edilir. Nəzəriyyə elmi faktların məcmusunun sadəcə umumiləşdirilməsindən daha geniş məfhumdur. Nəzəriyyə özü yeni elmi faktlarm əldə edilməsi mənbəyinə çevrilir. Nəzəri biliyin əsas formaları bunlardır: elmi problem, hipotez, nəzəriyyə, prinsiplər, qanımlar, kateqoriyalar və paradiqmalar.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

1. 
   Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı: Nurlan, 2006.
   
2. 
   Fəlsəfə ensiklopedik lüğəti. Bakı: NPB, 1997.
   
3. 
   Skirbekk Q., Gilye N. Fəlsəfə tarixi: Müasir dünyanın fəlsəfi qaynaqlarına bir baxış. Ali məktəblərin tələbələri üçün dərs vəsaiti. Bakı: “Zəkioğlu” nəşriyyatı, 2007.
   
4. 
   kayzen.az/blog/fəlsəfə/4774/idrak.html‎
   

Xülasə

Elmi tədqiqatlar zamanı eksperiment vasitəsilə nəzəriyyə və fərziyyələrin yox­lanılması prosesi insanların ətraf mühit haqqında müəyyən bir təsdiq olumuş biliyin əldə olunmasına kömək edir. Eksperiment zamanı nəzəri tədqiqatların nəticələrin müqa­yisəsi, onların həqiqi biliyə uyğun olub-olmaması, adekvatlığının yoxlanılması idrak amilində önəmli bir əhəmiyyət kəsb edir.

Bu baxımdan məqalədə elmi eksperimentdə praktik və idrak fəaliyyətinin dialektikası və eksperiment zamanı praktika və nəzəriyyənin qarşılıqlı fəaliyyətinin əsas xarakteristikası təhlil olunmuşdur.

Диалектика практической и познавательной деятельности в научном эксперименте

Резюме
В ходе научных исследований посредством эксперимента идет процесс проверки теории и практических целей, что помогает приобрести подлинные знания. Во время эксперимента сравниваются итоги теоретического исследования, соответствие их подлинным знаниям. Определение их адекватности. С этой точки зрения в статье рассматривается диалектика теории и практики в эксперименте, дается ее характеристика.

DIALECTICS OF PRACTICAL AND COGNITIVE ACTIVITY IN A SCIENTIFIC EXPERIMENT

Summary
In the course of research through experimentation is in the process of testing the theory and practical purposes, it helps to acquire genuine knowledge. During the experiment, compared the results of theoretical research, that their true knowledge. Determine their adequacy. From this perspective, the article discusses the dialectic of theory and practice in the experiment, given its characteristics.