Sotsiologiyasi
Yüklə 3,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
fikr holati
vujudga keltirgan m adaniyat, y a ’ni “ oldinga yetaklovchi (reprezentativ) madaniyat" ichida yashaydi. Kontning rivojlanishning uch stadiya qonuniyatiga, y a ’ni bosqichiga qaytadigan b o ‘lsak, bu qonuniyat biz yuqorida ay- tib o ‘tgan jam iyat a ’zolari ongida paydo b o ‘lgan va insonlar to m onidan inobatga olingan fikr holatidan o ‘zga narsa em asligini k o ‘rishim iz mumkin. Ya’ni Kontning jam iyat rivojidagi uch bosqich haqidagi qarashi kishilar ongiga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazgan “oldinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat”ning natijasi yoki, boshqacha aytganda, ushbu “yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat”ning davom iyligidan kelib chiqqan rivojlanish bos- qichlaridir, xolos. Kitobxon uchun yanada tushunarliroq b o ‘lishi uchun yuqoridagi fikrni tahlil qilib k o ‘ramiz. Ilohiyot (teologik) bosqichida olamni diniy tarzda talqin qilishg'oyasi ushbu jam i- www.ziyouz.com kutubxonasi yat a ’zolari tom onidan qabul qilinganligi uchun ham bu g ‘oya yashadi, bu g ‘oya asosida olamni ilohiy qabul qilishning yan gicha k o ‘rinishlari vujudga keldi ham da turli ijtimoiy xatti- harakatlar va ijtimoiy institutlam ing asosi sifatida qabul qilindi. Chuqurroq e ’tibor bersak, ushbu g ‘oya kishilar ongida, yuqorida aytilgandek, fikr holati sifatida vujudga kelgan edi. Lekin bu fikr holatini vujudga keltirgan kuch esa aynan “oldinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat”ning natijasi b o ‘lganligini k o ‘rish mumkin. Metafizik bosqichda esa insonlar olamni hodisalarning turli mohiyati va sabablari orqali tushunishni istaganliklari uchun ham tanqidiy va skeptik nuqtayi nazarda fikr yuritishgan. Bu is- tak ham teologik bosqichda b o ‘lgani kabi kishilar ongida “oldinga yetaklovchi (reprezentativ) madaniyat”ning turtkisi bilan vujudga kelgan fikr holati natijasidir, deyish to ‘g ‘ri b o ‘ladi. Uchinchi - ilmiy yoki pozitiv bosqichda jam iyatning ijtimoiy holatini tar- tibga soluvchi kuch, g ‘oya (bu kuch ham “oldinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat”ning natijasi o ‘laroq vujudga kelgan kuchdir) bu ilm bo ‘ladi. A garda m adaniyatga sotsiologik nuqtayi nazardan yondashil- sa, ilohiy yoki metafizik bosqichdagi dunyoqarash va g ‘oyalar noto‘g ‘ri b o ‘lm aganligini, ular bor-yo‘g ‘i shu davrdagi vaqt va zam on talablariga javob bergan va o ‘z javoblari bilan ularni (teologik davm i)q oniq tirao lganfik r holati ekanligini k o ‘rishim iz mum kin. Fikr holati esa, ta ’kidlab o ‘tganim izdek, “oldinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat” natijasidan o ‘zga narsa emas. Demak, bunday k o ‘rinishdagi g ‘oyalar va yetakchilik xususiyati bilan sug‘orilgan m adaniyat (“oldinga yetaklovchi m adaniyat”) jam iyatga, uning a’zolari ongiga, dunyoqarashiga ta’sir k o ‘rsata olar ekan, tabiiyki, u o ‘z-o ‘zidan ijtim oiy xatti- harakatlam ing asosi b o ‘lib qoladi va, o ‘z navbatida, ushbu ja m i yat kishilari ongiga qanday ta ’sir k o ‘rsatsa, xuddi shunday javob oladi. “N o to‘g ‘ri” m adaniyat b o ‘ lmaganidek, m adaniyatdan kelib www.ziyouz.com kutubxonasi chiqqan dunyoqarashning va undan kelib chiqqan ijtim oiy xatti- harakatlarning ham noto‘g‘risi b o ‘lmaydi. “O ldinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat” bilan sug‘orilgan dunyoqarash va bu dunyoqarashdan kelib chiqqan g ‘oyalar kishilam ing ijtimoiy xulqiga ta ’sir k o ‘rsatadi. Tabiiyki, jam iyatda q at’iy qaror topgan qonun-qoidalar asosida tuzilgan ijtimoiy tuzum, ijtim oiy institut va ijtimoiy faktlar aynan ana shu m adaniyatning hosilasi b o ‘ladi. M adaniyat hodisasiga va jam iyat tuzulishiga shu nuqtayi nazar- dan qaralsagina, ularni bir-biriga qaram a-qarshi q o ‘yib o ‘rganish bem a’nilik ekanligini ko‘rishim iz mumkin. M adaniy yondashuv ham , ijtim oiy yondashuv ham, aslida, bir jarayonga b o ‘lgan ikki xil yondashuvdir, xolos. Ijtimoiy hayotni em pirik tahlil qilib k o ‘rsak, ijtimoiy qismni madaniy qism dan um um an ajratib b o ‘lmaydi. U lar bir-biri bilan “ ipsiz” bog‘langan. O gyus K ont o ‘zining “Pozitiv falsafa kursi” asarida jam iyat- ni “tirik sotsial organizm ”ga' tenglashtiradi. H ar qanday sotsial organizm esa ijtim oiy hayotning barcha sohalarini o ‘zgartira oladigan turli qarashlarga, fikrlarga asoslanadi. Lekin duch kelgan qarashlarga va fikrlarga emas, balki, aksincha, aynan ijtimoiy hayotning barcha jabhalariga ta’sir ko‘rsata oladigan kuchli qa- rashlargagina aham iyat beradi. A na shunday kuchli qarashlar va fikrlam i nemis faylasufi F. Tenbruk intellektuallar yoki madaniy ekspertlar2, deb ataydi. Tarixiy davrlardan buyon har qaysi ja m i yat o ‘zining madaniy ekspertlariga ega b o ‘lgan va ular ketidan ergashgan. M asalan, ilk ibtidoiy jam iyatlarda ijtim oiy-m adaniy ekspertlar sifatida sehrgarlik, sehrgarlam ing o ‘zlari, shaman- lar, jodugarlar; teologik (ilohiy-diniy) bosqichda ruhoniylar, qohinlar, din nam oyandalari; metafizik bosqichda tanqidchi va skeptik b o ‘lgan ilk faylasullar; ilmiy bosqichda esa olimlar, 1 Q arang: К онт О. курс п ози ти вны й ф илософ ии // Родоначалники позити визм а. Вып. 4-С П б, 1912. 2 Q arang: T enbruck F. Н. R epresentative K u ltu r // S o zialstru k tu r und K ultur / H rsg. Von H. H aferkainp. - F ran k fu rt am M ain: Suhrkam p, 1990. 55 www.ziyouz.com kutubxonasi m a’rifatparvarlar hisoblanib kelishgan. Am m o shunga e ’tibor berish lozimki, ularning barchasi ham isha kuchli mafkurachilar, yetakchilar b o ‘lishgan. U lar doimo o ‘z davrlarida hukm ronlik qilayotgan har qanday fikrga va m afkuraga qarshi tura olishgan v a taraqqiyot sari yetaklaydigan yangi g ‘oya, qarashlarini ja- m oatchilikka yetkaza olishgan. Tabiiyki, ularning “so ‘z”lari butun bir jam iyatning (ijtim oiy, iqtisodiy, siyosiy, m a’naviy va hokazo sohalarni) ham o ‘zgarishiga olib kelgan. F. Tenbruk tili bilan aytganda, aynan ana shu intellektuallar yoki madaniy ekspertlar “oldinga yetaklovchi m adaniyat”ni yaratishgan va o ‘zlari ham ana shu m adaniyat hosilasi va m evasi b o ‘lishgan. Biz yuqorida ta ’kidlab o ‘tganim izdek, m adaniyat “noto‘g ‘ri” bo‘lm aydi, chunki m adaniyat qanday k o ‘rinishda nam oyon bo‘lsa, jam iy at ham shunday k o ‘rinishga ega b o ‘ladi, jam iy at ni- mani talab qilsa, m adaniyat ham aynan shuni beradi. Yuqorida bildirilgan fikrlardan shuni xulosa qilsa b o ‘ladiki, jam iyatdagi ijtimoiy taraqqiyot va shu jam iyatdagi m adani yat bir-birini to ‘ldirib boradi. Biri ikkinchisini yetaklam aydi, boshqarm ay-di, aksincha, ular birgalikda faoliyat yuritadi, birga- likda yashaydi va birgalikda ijod qiladi. U lar bir-birini yaratadi, ular o ‘rtasida o ‘zaro moslik, “ipsiz” b o g ‘langanlik xususiyati m avjud. O. Kont esa insoniyatning taraqqiyot y o ‘lini biroz boshqacha baholagan, u insoniyatning boshlang‘ich rivojlanish y o ‘lini (teologik va metafizik bosqichni) “yolg‘on” , “noto‘g ‘ri” va “fiktiv” 1 deb atagan (2-bo‘lim l-§ ga qarang). Olim m adani yat va jam iyatning bir-biri bilan “ipsiz” b og‘langanligini, insoni yatning boshlang‘ich rivojlanish bosqichi bekorga shu y o ‘sinda ro ‘y berm aganligini, shu davrning o ‘zi, shu davr kishilarining o ‘zlari aynan ana shunday fikrlashni va rivojlanish y o ‘lidan bor- ishni istagan b o ‘lishlari m um kinligini inobatga olm aydi. “Oldin- www.ziyouz.com kutubxonasi ga yetaklovchi m adaniyat” qanday b o ‘lsa, jam iyat ham shunday k o ‘rinishga ega b o ‘ladi. “O ldinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat” esa jam iyatning, jam iyat a ’zolarining xohish va istagidan bunyod b o ;ladi. Kont esa ijtimoiy hayotni “haqiqiy”, “chin” tanish y o ‘lini ilmda, y a ’ni pozitiv y o ‘lda, deb b iladi1. Yüklə 3,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|