Sotsiologiyasi

II. 8. M a d a n iyatn in g so tsio lo g ik tasnifi
A lbatta, yuqorida k o ‘rib chiqilgan vaziyatni “anglash” faoli- 
yatiga va Tomas teoremasiga yanada to‘g‘riroq xulosa berish uchun 
uni qaytadan k o ‘rib chiqish va lozim boTsa, q o ‘shim chalar 
kiritish kerak b o ‘ladi. Inson tom onidan a w a ld a n angalangan 
har qanday vaziyat shu vaziyatning asl k o ‘rinishini butunlay 
o ‘zgartirishga qodir emas (biz yuqorida nazariy faoliyat hisob­
langan “anglash” jarayonini am aliy hisoblangan “faoliyat” ja- 
rayoniga tenglashtirgan edik. Lekin shuni unutm aslik kerakki, 
hech qanday “anglash” jarayoni vaziyatning asl m ohiyatini va 
k o ‘rinishini o ‘zgartirishga qodir emas). Ya’ni unga k o ‘ra, inson 
bir vaziyatni anglashga urinar ekan, shu vaziyatning asl mohiya- 
tidan kelib chiqib, unga har safar o ‘zgacharoq baho beradi va uni 
anglaydi, lekin aslo bu vaziyatning o ‘zini tag-tubi bilan butunlay 
o ‘zgartirib yubora olm aydi. Inson hech qachon vaziyatning asl 
holatini o ‘zgartirgan holda unga umuman yangicha maqom berib, 
uni bo sh q ach a tarzda anglam aydi. T o‘g ‘ri, inson an g lash jara-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yonida vaziyatning ayrim jihatlarini o ‘zgartirib anglashi mum kin, 
lekin bu uning vaziyatning o ‘zini tubdan o ‘zgartirib baholaydi, 
oqni qora rangda anglaydi, degani emas. Inson anglash jaray o n ­
ida vaziyatga “haqiqat” bosqichidan kelib chiqib baho beradi. U 
haqiqatdan butunlay uzoqlashib keta olmaydi va bu bilan vazi­
yatning o ‘zining asl holatini o ‘zgartirib yubora olmaydi.
E. Gusserl g ‘oyalarining davom chisi b o ‘lgan zam onam iz 
olim laridan biri Shuts o ‘zining sotsiolgik qarashlarini bayon etar 
ekan, uni quyidagicha ta ’riflaydi: “D unyoviylik, y a ’ni “tiriklik, 
hayotlilik” olam iga m urojaat qilish - bu ijtim oiy olam ga muro- 
ja a t qilish, uning ichiga YASHASH uchun kirib borishdan o ‘zga 
narsa em as” 1. Ilmiy tilda aytadigan b o ‘lsak, barcha em pirik fan­
larning predmeti sifatida olam va odam, ularning o ‘zaro aloqasi 
va hodisalari keladi, lekin ushbu fanlarning o ‘zi ham aynan shu 
olam ning bir bo‘lagi hisoblanadi. Biz ongli m avjudot sifatida 
jam iy at va m adaniyat ichida o ‘zim iz kabilar bilan birgalikda 
yashar ekanm iz, istasak-istamasak, shu jam iyat va m adaniyat­
ning bizga k o ‘rsatadigan ta ’siriga bog‘liqmiz. 0 ‘z navatida, biz 
o ‘zim iz ham istasak-istam am sak, shu ja m iy at va m adaniyatga 
ta ’sir k o ‘rsatamiz. Jam iyat a ’zolari mavjud ekan, ular ijtim oiy 
harakatda b o ‘lishadi. U larning ijtimoiy harakatlari esa boshqa 
insonlarning ijtimoiy harakatlariga va faoliyatlariga asoslanadi. 
A ynan shu q oida aso sid a k ish ila r o ‘rtasid a o ‘zaro alo q alar 
m avjud bo‘ladi, aynan shu qoida asosida jam iyatda ijtimoiy 
x atti-harakatlar m avjud b o ‘ladi va aynan shu qoida asosida 
insonlar o ‘rtasida yangi m unosabatlar qurilib, ular ijtim oiylash-
1 Y odingizda b o 'lsa , shu bobn in g 3- va 4-§ larida p ro testan tlik g ‘oyasiga 
aso slan g an K aivin qarashlari k ap italizm n in g kelib ch iq ish ig a qism an turtki 
b o 'lg an in i aytgan edik. Shuni yodda tutish loziki, aynan V eber va K aivin nazarda 
tu tg an protestantizm etikasi kap italizm g a turtki b o 'lg a n , b u n in g aksi em as. 
K apitalizm p ro testan tizm g a y an g ich a y o n d ashuvni sh ak llan tirm ag an , balki 
protestantizm asosida kalvinizm g ‘oyalari ijtim oiy o lam g a y an g ich a yondashuvni 
ta k lif qilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ganlik xususiyatini oladi. Jam iyatning ijtim oiylik xususiyati 
shundan kelib chiqadi.
Shutsning Gusserl g ‘oyalariga' asoslanib sotsiologiya fani- 
ga kiritgan “tiriklik va hayotlilik olam i” haqidagi qarashlari 
ko‘pgina olim lam ing e ’tiborini o ‘ziga tortdi. N atijada vaqt 
o ‘tishi bilan sotsiologiya fanida yaratilgan yangi konsepsiyalarda 
Shuts qarashlari, y a ’ni “tiriklik olam i” inson hayotiy faoliyatin- 
ing olami sifatida qat’iy bo'lgan va kishilar ijtim oiy xulqiga o ‘z 
tasirini ko ‘rsatayotgan ijtimoiy qonun-qoidalar “ tizim ”iga qar­
shi qo ‘yila boshlandi. Ilm -fan taraqqiy etib, kishilik jam iyati 
m urakkablashib borayotgan davrda sotsiologiya faniga hali 
ham obyektivizm sotsiologiyasi asosida, y a ’ni q at’iy ijtim oiy- 
tizim iy yondashuv (asosan, tabiiy fanlarga tegishli b o ‘lgan) 
asosida ish k o ‘rish jam iyatning asl mohiyatini to ‘liq ochib bera 
olm aydi. Sotsiologiyani faqat tabiiy fanlar qonuniyati asosida 
o ‘rganish natijasida bugungi kunga kelib bu fan “hayotiylikni, 
tirik b o ‘lishlik”ni sog‘inishni boshladi.
Bu b o ‘limda biz, 2- va 3-§ da rejalashtirganim izdek, “ol­
dinga yetaklovchi (reprezentativ) m adaniyat”ni va u bilan ja m i­
yatning o ‘zaro bog‘liqligini, sotsiologiyaning asosiy rivojlanish 
bosqichlarini m adaniy-tahliliy jihatdan analiz qilib k o ‘rib chiq- 
dik. “O ldinga yetaklovchi m adaniyat”ning asosiy xususiyatlari 
b o ‘lmish tasavvur, g ‘oya, dunyoqarash, yondashuv kabilar kishi­
lar tom onidan faol yoki nofaol qabul qilinganligiga qarab faoli- 
yatli hisoblanadi. Boshqacha aytganda, “oldinga yetaklovchi 
(reprezentativ) m adaniyat”ning bu xususiyatlari birgalikda ha- 
yotim izning vaziyatini aniqlab beradi. Agar keltirilgan fikrlar va 
dalillar haqqoniy bo‘lsa, unda sotsiologiya fanining madaniy- 
tahliliy analiz jihati an ’anaviy hisoblangan obyektivizm sotsio- 
logiyasiga nisbatan ancha kenroq va chuqurroq ekanligi m a’lum 
bo‘ladi. Chunki u ijtim oiy jarayon va hodisalam ing kelib chi-
1 S chiitz A. C o llected P apers. - H ague: N ijhof. 1962. Vol. 1 .7 9 -b e t.
78
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qishini nafaqat obyektivlik asosida, balki ularning kelib chi- 
qish holatlarini, vaziyatlarini va ularning kelib chiqishiga turtki 
b o ‘lgan sabablarini ularning ichidan, ildizidan turib o ‘rganishni 
ham 
o 'z
oldiga m aqsad qilib qo‘ygan.