Sotsiologiyasi

III. 2. M arosim lar va ijtim oiy in stitu tlar
M a’lum bir faoliyat tizim ini, uning hayotiy “m avjudlik” 
xususiyatidan ajratib olib m arosim lashtirilishi - bu uning ijti­
m oiy institut shakllaridan biriga aylanganligidan dalolat beradi. 
M arosim larning ijtimoiy institutlashtirilishi turli xil individual 
qizi-qishlarning tartibga solinishini va ijtim oiy hayotning tarti- 
bini bildiradi.
M arosim lar va ijtimoiy institutlar haqida to ‘xtalishdan a w a l, 
ijtim o iy lik n i keltirib ch iq arg an m azm un o ‘zi nim a ekanligini 
aniqlab olsak. M azm un bu individlarning qiziqishlari, rnaqsad- 
lari, intilishlari, ruhiy holatlari vahis-hayajonlari y ig ‘indisini bil­
diradi. M azm un ham isha aniq k o ‘rinishga ega b o ‘lib, k o ’pincha 
ijtimoiy bo ‘lmaydi. U individual, y a ’ni faqat bir kishiga tegishili 
b o ‘lgan holatda keladi. Ochlik, sevgi, mehnat, diniy e ’tiqod, 
texnik qurilm alar va boshqa narsalar to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri umum iy- 
likka tegishli b o ‘lgan narsalar emas. Bu narsalar jam oa ichida 
yashab turib, o ‘zini va o ‘z his-tuyg‘ularini ham m a narsadan 
chegaralab olgan individlarga ta ’sir k o ‘rsata olsa va ulam i 
birgalikda yashab ijod qilishga unday olsa, um um ga tegishli 
tuyg‘u va jarayonlar hisoblanishi mum kin. Sotsiolog olim G. 
Zim m elning ta ’kidlashiga ko‘ra, ijtim oiy m ohiyat - bu m ateriya
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yoki, boshqacha aytganda, ijtim oiylik energiyasi tartiblangan ja- 
m oaviy ifodaning 
shakl
tarzida kelishi va ja m iy at tom onidan 
qabul qilinishidir1.
Zim m el nazarda tutgan shaklni yoritib berish osonkechm aydi. 
0 ‘z izlanishlarida o ‘nlab (fan, moda, m unozara, qonun, odat, 
m a ’naviyat va hokazolar kabi) turli ijtim oiy shakllarni o ‘rgangan 
Ziinm el barcha shakllar uchun na bitta um um iy ta ’r if berdi va 
na barcha ijtim oiylashgan shakllarni tasniflab, ularni bir tizim - 
ga soldi. Buning o ‘rniga u ijtimoiy shakllarni jam oalashtirilgan 
shakllar, deb nomlab, uning ostida shakl yordam ida m azm un 
jam oalashtiriladi, deb hisobladi. Ya’ni his-hayajonlar, tashvish- 
lar, sabablar, maqsadlar, intilishlar, individual insonga tegishli 
b o ‘lgan tuyg‘ular shakl sifatida qabul qilina boshlanganda, 
butunlay jam oaviy faktlarga aylanadi va, tabiiyki, natijada ja- 
m oalararo aloqalarga ta ’sir k o ‘rsatadi2.
Shakllar haqida Zimmel uch xil baho bergan. Birinchidan, 
vaqt sinovidan o ‘tib “suyagi qotgan” va natijada m arosim ga ay- 
langan shakl, aslida, hayotning o ‘zidan kelib chiqqan b o ‘ladi 
v a qochonlardir xalq orasida am aliy aham iyatga ega bo‘lgan 
b o ‘ladi; ikknchidan, m arosim ga aylangan shakllar m arosim ona- 
lik xususiyatini olgandan so ‘ng, o ‘z xususiyatlarini va maqsad- 
larini y o ‘qotib, “puch”, am aliy foydasi bo ‘lm agan shakllarga 
aylanadi; uchinchidan, ular o ‘z tuzilishini va “m ateriyalari”ni 
boshqalarga singdirish orqali hayotga ta ’sir k o ‘rsata boshlaydi3.
Zim m el o ‘zi o ‘rganib chiqqan o ‘nga yaqin shakllarga, y a ’ni 
fan, san ’at, huquqqa bergan ta ’rifini boshqa ijtim oiy institutlarga 
ham bersa bo ‘ladi, bularga oila, ta ’lim, sog‘liqni saqlash insti- 
tutlarini m isol qilib keltirishim iz mum kin. A lbatta, bu institut- 
lar o ‘z-o ‘zidan vujudga kelm agan, ular zam onaviy k o ‘rinish va
1 Q arang: M erton R. K. Social theory and structure. - G lencoe: F ree Press, 
1936. 131.
2 Q arang: Зи м м ел Г. О б щ ен и е прим ер или Ф о рм алной соц иологии // 
С о ц и о л о ги ч ески е и следован и я. 1984. № 2 . 171 s.
3 Q arang: И он и н J I. Г. Г еорг З и м м ел - социолог. - М .: Н аука, 1981. 59 стр.
86
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m azm unga ega b o ‘lgunga qadar uzoq va o g ‘ir m asofani bosib 
o ‘tgan. U larning shaxsiy, m ustaqil rivoji hayotiy m avjudliligidan 
hayotiy m azm unlarini ajratib olgandan so ‘ng y o ‘lga q o ‘yildi.
Ijtim oiy institutlar m arosim lashgan shakllar asosida vujudga 
keladi va shakllanadi. Ijtim oiy institutlar va institutsionallash- 
ish tizim i past darajada rivojlangan jam iyatlarda m arosim lar ijti­
moiy institutlar vazifasini bajaradi.