Sotsiologiyasi

IV. 
5. “Ijtim oiy fikr” hodisasining sotsiologik jihatdan
o ‘rganilish tarixi va bugungi kunda uni ilm iy tadqiq etish
usullarining o ‘rni va roli
M am lakatim izda ijtim oiy fikr m ustaqil ijtim oiy institut sifa­
tida yaqindagina - siyosiy islohotlar boshlanishi bilan shakllana 
boshlagan. Bir tom ondan, jam iyatning asosiy k o ‘pchiligini tash- 
kil qilgan ijtim oiy quyi tabaqalar o ‘rtasida, ikkinchi tom ondan 
esa, jam iyatning tor doiradagi yuqori qatlam i turli ijtim oiy-iqti- 
sodiy, siyosiy, huquqiy va hokazo o ‘zgarishlar ham da sharoitlar- 
da yashagan Xiva xonligi, Q o‘qon xonligi va Buxoro am irligi- 
dagi qanday ijtimoiy fikr to ‘g ‘risida gap boMishi mum kin? Bar- 
cha ijtimoiy m unosabatlar qattiq siyosiylashtirilgan, fuqarolik 
jam iyati ham da m ustaqil, y a ’ni hukm ron m afkura andozalariga 
va hokim iyat talablariga mos kelm aydigan, oshkora ifodalana- 
digan fikm i tashuvchi ham da ifodalovchi erkin xususiy individ 
b o ‘lmagan totalitar sotsializm davrida ham ijmtioiy institut sifati- 
dagi ijtim oiy fikr b o ‘lmagan.
Shunday b o ‘lsa-da, sobiq sovet hukum ati davrida ham qator 
xususiyatlariga k o ‘ra hozirgi ijtim oiy fikr tadqiqotiga o ‘xshab
1 A bu R ayhon B eruniy. 100 hikm at. - Т.: Fan, 1993. 16-bet.
112
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ketadigan aholi so‘rovlari o ‘tkazilgan. B iroq bu ijtim oiy fikrni 
so‘rash em as, balki dehqonlarning m ehnat va turm ush sharoi- 
tini, xalqning m adaniy rivojlanishi va m a’rifatliligi darajasini, 
kitobxon aholi afzal k o ‘rgan narsalarni statistik tahlil qilishdan 
iborat b o ‘lgan. X X asr boshida ishchilarning m ehnat va turm ush 
sharoitini, ishchi ham da xizm atchilar oilalari budjetini va hoka- 
zolam i so ‘rov metodi yordam ida o^rganish jadal avj olgan. XX 
asr boshlarida sobiq sovet hukum atida “fikrlar statistikasi” degan 
so h ah am shakllanaboshlagan. B iroq hali gap ijtimoiy fikr haqida 
borm ayapti: bunda asosiy fikr subyekti ekspert (o‘sha davr ata- 
mashunosligi bo ‘yicha “m a’lum otli kishi”) b o ‘lib, boshqaruvchi 
mutaxassis yoki “oddiy xalq”ning aqlli va bilim don vakillari- 
dan biri bu rolda chiqishi m um kin bo‘lgan. Jam iyatning yig‘m a 
holda ijtimoiy fikrni tashkil qiluvchi turli qatlam lari oddiy, tipik 
vakillarining fikri esa o ‘sha davrda m axsus em pirik tadqiq qilin- 
magan.
Sovet hokim iyati ijtim oiy-statistik tadqiqotlar o ‘tkazishni 
davom ettirgan. Biroq so‘rov m etodlariga asoslangan tadqiqotlar 
30-yillardan boshlab 50-yillarning oxiriga qadar sovet jam iyat- 
shunosligi vositasi sifatida y o ‘qolgan. Sotsiologiyaga qiziqish 
uyg‘onib, uning m avjudlik huquqi rasman tan olingach, tad- 
qiqotchilam ing so‘rov m etodlari faqat ijtim oiy-statistik tad- 
qiqotlarning emas, balki sotsiologik tadqiqotlarning ham metodi 
sifatida foydalanila boshlangan. 1960-yilda “Комсомолская 
правда” gazetasi huzurida butun m am lakatda tadqiqotchilar 
guruhlari tuzilishi va laboratoriyalar ochilishiga asos bo‘lgan 
Jam oatchilik fikri instituti ish boshlagan1. Biroq o ‘sha davrda 
o ‘tkazilgan so‘rovlarni qiyinlik bilan jam oatchilik fikri so ‘rovi 
deyish mumkin. Bunda gap k o ‘proq aholining b o ‘sh vaqtini 
o ‘tkazish usullari, hayotiy rejalarni tanlashi, kishilarning om m a­
viy axborot vositalaridan bahram and b o ‘lishi, kitobxonlar afzal 
k o ‘rgan narsalarni o ‘rganish va hokazo haqida borgan.
' И стр о и я ан ти ч н о сти . - М .: И зд. П равд а, 1989. стр. 96.
113
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jam oatchilik fikrini o ‘rganish deb atash m um kin b o ‘lgan 
“narsa”ga yaqin tadqiqotlar kom som ol va partiya tashkilot- 
lari buyurtm asi bilan o ‘tkazilgan, am mo bu so‘rov va tadqiqot 
natijalarini xalqqa e ’lon qilish m um kin b o ‘lm agan. 60-yillarga 
kelib qator respublika, o ‘lka va viloyat kom som ol q o ‘mitalari 
huzurida jam oatchilik fikrini o ‘rganish bilan shug‘ullanuvchi 
tuzilm alar ochilgan. K eyinchalik tashkil qilingan bu kom som ol 
“tashabbusi”dan KPSS turli xil “o ‘ziga xos” m aqsadlarda foy- 
dalangan. Komsomol va partiya organlari tom onidan o ‘tkazilgan 
tadqiqotlar k o ‘pincha ijtimoiy hayotning birm uncha muhim va 
dolzarb m uam m olariga aholining m unosabatini o ‘rganishga 
y o ‘naltirilgan. Biroq bunda respondentlam ing nuqtayi nazari sa- 
m im iy b o ‘lganligiga ishonish ju d a qiyindir.
1991-yildan boshlab m am lakatim iz m ustaqillikni qo‘lga kirit- 
ganidan va siyosiy, iqtisodiy islohotlar o ‘tkazila boshlaganidan 
so ‘ng, yurtim izda ijtim oiy fikr sohasida tub burilishlar yuz berdi. 
U shbu islohotlar va iqtisodiyot sohasidagi keyingi o ‘zgarishlar 
natijasida ijtim oiy fikr orqali ijtim oiy m unosabatlam i isloh qilish 
y o ‘li, m aqsadlari ham da vositalari tubdan o ‘zgardi.
Jam iyatim iz ijtim oiy m uhitida bir vaqtning o ‘zida k o ‘plab