Sotsiologiyasi

V. 3. Ijtim oiy strukturani tadqiq etishda modernizm
Konkret ijtim oiy faoliyat yuritish jarayonida m odern loyiha- 
si o ‘zini shunday holat sifatida aks ettirishi lozim ediki, unda 
m adaniy va texnologik modernizatsiya, sekulyarizatsiya, yan- 
gi ijtim oiy sohalar ishlab chiqarilishi lozim b o ‘lgan. M adaniy, 
iqtisodiy va siyosiy m odernizatsiyaning asosi b o ‘lib “raqobat- 
bardosh dem okratiya”, ijtim oiy-iqtisodiy bozor x o ‘jalig i kabi 
fundam ental institutlar xizm at qilm og‘i lozim edi. Individlar va 
kichik guruhlar hayotida esa m odernizatsiya loyihasini barcha 
hayotiy im koniyatlarning oshishi, yangi ijtim oiy aloqalam ing 
paydo b o ‘lishi va o‘rnatilishi orqali ko‘rish m um kin b o ‘lgan.
M odernizatsiya tom onidan olib kelinishi kutilayotgan ijti­
moiy tenglikka erishish harakatida ijtimoiy strukturaning qanday 
tuzilganligi asosiy rol o ‘ynadi. Jam iyatning sinfiy bo‘linishini, 
ijtim oiy tabaqalashuvini va ijtim oiy m obillikni tadqiq etib 
o ‘rganish uehta m aqsaddan kelib chiqqan holda am alga oshdi:
- tengsizlikning qaysi qoidasiga binoan b o ‘linayotganligini 
topish va tasvirlab berish, y a ’ni kamyob, lekin ju d a qiymatli 
hisoblangan daromad, ta ’lim, hokim iyat, maqom kabi ijtimoiy 
resurslarning qanday tengsizlik qoidasiga binoan b o ‘linishini 
o ‘rganib chiqish;
- yuqorida ko‘rsatib o ‘tilgan maqsadni o ‘rganish jarayonida 
ijtim oiy resurslarning b o ‘linish tartibini statistik raqam larga 
asoslangan holda emas, balki alohida shaxslam ing im koniyat- 
larini o ‘rganishga asoslangan holda yuz bergani uchun ikkinchi 
m aqsad yuzaga keldi - tengsizlikning b o ‘linishini o ‘rganishda 
asosiy m avqelar guruhini aniqlab olish lozim;
- m avqelar guruhining qay y o ‘l va qay m iqdorda tashkil eti-
129
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lishini o ‘rganish ijtim oiy qatlam larning, y a ’ni stratalam ing qan­
day shakllanisliiga olib kelinishini tadqiq etib, o ‘rganib chiqi- 
lishiga sabab b o ‘ldi.
0 ‘zaro bogMangan bu uch jarayonni chuqur tahlil va tadqiq 
etish natijasi sifatida jam iyat ijtim oiy tuzilishining ta ’rifi kelib 
chiqdi. Avlodlararo ijtim oiy mobillik jarayonini tadqiq etish va 
bu jarayonni o ‘rganishda ijtim oiy institut hisoblanm ish oilaning, 
ta'lim ning, bandlik darajasining yuqoriligini o ‘rganish - bular- 
ning barchasi ijtimoiy sistem a (tuzum )ning shakllanisliiga olib 
keldi.
Ijtim oiy tuzumni tahlil qilish, uning sistem alilik xususiyatga 
ega ek a n lig in i k o ‘rib ch iq ish , bu h o la tlarn in g m ad an iy ji-
h a tlarin i aniqlash hamda ijtimoiy tengsizlikning sabablarini 
k o ‘rsatib izohlab berish - bularning barchasi ijtimoiy vaziyatga 
berilgan sotsiologik tashxis sifatida qabul qilina boshlandi yoki, 
boshqacha aytganda, vaqt va zam onga berilgan tashxis sifatida 
baholandi. B u tashxis tanqidiy vazifani bajargan.
Um um an olganda, agar chuqur e ’tibor berib qaralsa, ijti­
moiy strukturaning tuzilishini o ‘rganishda G ‘arb olimlari ham, 
m arksizm davom chilari ham bir g ‘oyani, y a ’ni ijtim oiy tenglik 
g ‘oyasini ilgari surishgan. Ijtim oiy strukturani o ‘rgangan har ikki 
oqim ham o ‘z g ‘oyalariga m a’rifatparvarlik oqim idagi g ‘oyalarni 
asos sifatida qabul qilishgan edi. Lekin bu ikki oqim tarafdorlari 
o ‘z g ‘oyalarini am alga oshirish y o ‘llarini turlicha tanlashdi va 
oradan necha yillar o ‘tgandan so‘ngina qaysi y o ‘nalish k o ‘proq 
sam ara berganligini vaqt k o ‘rsatib berdi.