Sotsiologiyasi

V. 4. Sotsiologiya va postm odern
Yuqorida sanab o ‘tilgan ijtim oiy struktura sohasidagi 
o ‘zgarishlar ushbu asrda am alga oshgan k o ‘pgina ijtimoiy va 
m adaniy jarayonlar bilan qo‘shilib ketib, o ‘ta m urakkab holatni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vujudga keltirdi. Endilikda ijtimoiy struktura sohasidagi rivoj- 
lanishlar m odem loyihasi ishga tushgan davridagidek aniq va 
harir shaklda emas, balki yanada noaniq va m ukam m al b o ‘lib 
bora boshladi. Bu esa, o ‘z navbatida, m odern loyihasining ish 
berm aganligidan yoki bu loyihaning kuchi va uning amal qil- 
ish davri tugaganligidan, bu loyiha bugungi kun talabiga to ‘liq 
javob bera olm asligidan dalolat beradi.
M ana, bir necha yildirki, san’at nam oyandalari, aniqroq ay- 
tadigan bo ‘lsak, a w a lig a rassom lar va san’atshunoslar, so‘ngra 
esa madaniyatshunos va ijtimoiy fanlar mutaxassislari yangi asr -
postm odern asri kelganligi haqida so‘z yuritishm oqda.
“Postm odernizm ” atamasi ilk bor o ‘tgan asrning 30-yillarida 
badiiy tanqid y o ‘nalishida vujudga keldi, keyinchalik esa bu at- 
ama “postm odern” atamasi ostida 1947-yili olim Arnold Toynbi 
ijodida uchraydi. Toynbi bu atam ani G ‘arb sivilizatsiyasi rivoj- 
lanishning yangi pog‘onasiga ko‘tarilganini bayon qilish uchun 
ishlatgan edi1.
H ozirda esa biz postm odern haqida gapirishdan a w a l, 
postm odernizm haqida, uning m ohiyati haqida qisqacha to ‘xtalib 
o‘tishim iz lozimdir.
Postm odernizm murakkab, k o :p turli eklektik jarayondir. U
XX asm ing to ‘rtinchi choragida G ‘arbiy Yevropa madaniyat- 
ida shakllandi. Postm oderniznining birinchi g ‘oyalari 60-yil- 
larning oxirlarida dolzarblashib bordi, hozirgi sivilizatsiyaning 
ijtimoiy, madaniy va falsafiy asosiga tanqidiy refleksiya si­
fatida nam oyon b o ‘ldi. “Postm odernizm ” so ‘zining lug‘aviy 
m a’nosi shundan iboratki, u hozirgi davr m odem izm idan keyin 
keluvchi hodisadir, u Yevrorpa badiiy m adaniyatining mazmu-
1 Ijtim oiy tizim - k ishilar o ‘rtasid a tarix iy tashkil topgan ijtim oiy m unosabatlar 
tizim i. U m uayyan ijtim oiy alo q alar v a m u n o sab atlar taq o zo qiladigan dav- 
lat shakli, jam iy a tn in g siyosiy stru k tu rasi, huquqiy m unosabatlari tizim i 
ekanligi bilan xarakterlarnadi. H ar q anaday ijtim oiy tizim n in g asosini ijtim oiy 
m u n o sab atlar tashkil etadi. Ijtim oiy m u n o sab atlar tizim id a iqtisodiyot, siyosat, 
m a ’n av iy at hal qiluvchi ah am iy atg a eg a boMadi.
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

niy o ‘zgarishlarini qayta fikrlanishi bilan b og‘lanadi. 80-yil- 
larga kelib “postm odernizm ” iborasi keng q o ‘llanila boshlandi. 
Postm odernizm ning shakllanishida m arksizm , nitsshechilik va 
freydchilikning ta ’siri kuchli b o ‘lgan.
Postm odem izm ni o'zid an a w a lg i oqim lar tadqiqotlarida 
“nim a qilinganlik” em as, balki “qanday qilinganlik” masalasi 
qiziqtira boshladi, ana shu m asalani nim a birinchi o ‘ringa chiqar- 
di, ularning belgilari, sim vollari, tili, tuzilm ani shakllantiruvchi 
faoliyati qanday degan m uam m olar ularning diqqat m arkazida 
bo'ldi.
O ntologik jihatdan postm odernizm ning qarashlari “dunyoni 
o ‘zgartirish m aqsadida bilishdan” uni “dekonstruksiya qilish” 
m asalasiga o ‘tdi. Postm odernizm dunyoni o ‘zgartirish maqsadi- 
dan butunlay voz kechdi, chunki u “hodisalar olam i” bu jarayon- 
ga qarshilik ko‘rsatadi, deb hisobladi.
Postm odem izm ni na “hozir borlik”, na “berilganlik”, na dun- 
yoning ilmiy asosini tushuntiruvchi dunyoqarash xususiyatiga 
ega bo‘lgan paradigm alar qiziqtirm aydi, balki noaniqlik, bilib 
b o ‘lmaslik, “belgilanuvchi”dan qolgan qoldiq qiziqtiradi, bu esa 
“belgilovchi subyektning tiliga” xos b o ‘lgan ziddiyatdan xoli 
b o ‘lishga olib keladi. Biluvchi subyekt gnoseologik faoliyatning 
markazi sifatida “dunyoga yuz ochib” , unga singib ketadi. N ati- 
jad a reallik poyonsiz yagona “ matn” sifatida nam oyon b o ‘ladi, u 
o ‘zida m etaform alarni, ilyuziyalarni, sitatalarni m ujassam etadi. 
Bu esa falsafiy tahlil qilish y o ‘llarining ko‘pligiga, haqiqat va 
qadriyatlarni talqin qilishda k o 'p variantlikka olib keladi.
Postm odernizm ning 
bunday 
qurilm asi 
“m atn”ni 
yoki 
(“m atnshunoslikni”) yangicha tahlil qilish uslublari yaratilishiga 
olib keldi: “tushunuvchi m ikrotahlil” birinchi o ‘ringa chiqdi; 
oliy ratsionallik hissiyot bilan ratsionallikning, em otsionallik 
bilan m ushohadaviylikning birligi sifatida talqin etiladi. Baho 
berm aslik, falsafiy m arginalizm , diskriptivlik tam oyili darajasi- 
ga k o ‘tarildi. Postm odernizm falsafiy didaktiv baholashdan voz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kechdi. B u e s a tushunish predm etiga nisbatan tolerantlikka olib 
keldi.
Postm odem izm ning turli xilligini nazarda tutgan hol- 
da, ularga xos b o ‘lgan um um iylik haqida gapirish mumkin. 
Postm odernizm da dunyo anglanuvchi obyekt sifatida talqin eti- 
ladi, uning natijalari yozm a shaklda ifodalanadi. Shuninig uchun 
ham dunyo matn sifatida nam oyon b o ‘ladi.
Shaxsning o ‘z-o‘zini anglashi “m atn y ig ‘indisi” sifatida 
ro ‘yobga chiqadi. Bu m atnlar boshqa m atnlar bilan munosabat- 
da bo‘ladi, bu esa, o ‘z navbatida, m adaniyatni keltirib chiqaradi. 
“M atndan tashqari hech narsa m avjud em as”1, - deydi J. Derrida. 
Shuning uchun ham ham m a narsa m atn ichida mavjud, u m atnni 
talqin etish orqali amalga oshadi, bu esa tanqidiy faoliyat tom oni­
dan “ farqlanishi” natijasida aniqlashadi. D unyoning cheksiz 
m atn sifatida tushunilgani uchun, uni talqin qilish chegaralarini 
turlicha m odellashtirish vositasi sifatida alle'goriyalar qo‘llanildi.
Konseptual talqin qilish, m azm unlarni oydinlashtirish yan- 
gicha m etodologik yondashuvni talab qiladi. Bunday uslub 
“dekonstruksiya”, deb atala boshlandi. U ning m azm uni shun- 
dan iborat ediki, matn yagona belgilangan m a ’nodan tashkil 
topadi, degan tasdiq shubha ostiga olindi. B uning natijasida 
matn bilan m azm un bir-biridan ajralib qoldi, y o ‘nalishlar, shakl- 
lar o ‘rtasidagi jarayonlar shakllandi. “M azm un” va “m a’no” 
diktaturasini y o ‘qotish biryoqlam a oppozitsion tom onlam ing 
ham da m arkazning ham y o ‘qolishiga olib keldi, makon-zamon 
chegaralari ham y o ‘qoldi. “M arkazsizlashtirish” hokim lik kuchi- 
ni ham da unga bo‘ysungan tom onlam ing m unsabatiga ham bar- 
ham berdi.
M akon-zam on chegaralarining y o ‘qolishi postm odernizm da 
a n ’a n a la rn in g a h a m iy a tin i ham tan o lm a slik k a o lib k eld i. 
U n in g o ‘m iga m atnlardan“sitata” o lish b irin ch io ‘rin g ak o ‘tarildi.
' Q arang: H assan I. T he culture o f postm o d ern ism // T heory, C ulture & Society. 
1985. № 2 / 3 .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tajriba va avtoritetlardan ham voz kechildi. Dunyo pluralistik 
borliqqa aylandi. Tarix shuning uchun ham o ‘z y o ‘nalishini va 
m azm unini y o ‘qotdi. Vaqt o ‘z m oduslaridan ayrilib, “o ‘tm ish-u 
hozir”ga aylandi. Shakl m azm unsiz qoldi, antishakl hukmron- 
lik qila boshladi; tarixda tasodifning aham iyati kuchaydi, har 
qanday qonuniyatga o ‘rin qolm adi; iyerarxiyali tuzilm a buzi- 
lib, o ‘rnini anarxiya egalladi; ijodkorlik dekonstruksiya bilan, 
m arkazlashish tarqoqlik bilan cfrin almashdi, m aqsad o ‘yin bilan 
alm ashtirildi, aniqlik noaniqlikka aylandi. Postm odernizm ning 
ana shu asosiy tam oyillari insonni tushunishga ham tatbiq eti- 
ladi, m etafizik antropologizm ga va gum anizm ga qarshi q o ‘yildi. 
Inson subyekt sifatida em as, uning m ohiyati “kollektiv M en”, 
“ijtim oiy-siyosiy ongsizlik” sifatida talqin etildi. Bu tam oyil bu- 
tun jonli samovotga y o ‘naltirildi. “Hokiiniyat” va “erkinlik” tush- 
unchalari tanqidiy k o ‘rib chiqildi.
H okim yat postm odem izm da m ikrodarajada, y a ’ni kundalik 
hayot darajasida tahlil etildi, bu insonni ja m iy a t to m on id an
qanday qilib m anipulatsiya qilinishi vositalarini ochib berdi. Bu 
tahlil sotsial institutlar, davlat, shaxsiylashgan avtoritet bilan 
ham bog‘langan. Postmodernizmning g ‘oyalari poststrukturalist- 
lar tom onidan rivojlantirildi.
Postm odem ning ijtim oiy hayotga tegishli boUgan tamoyil- 
lariga to ‘xtaladigan bo ‘lsak, a w a lo , bu oqim m odernizm ning 
asosi hisoblangan ratsional g ‘oyaviy qarshlam ing sinishi nati- 
jasid a vujudga keldi. Bular: m a’rifatparvarlik, ilm-fan, falsafa, 
fem inizm va hokazolardan iborat b o ‘lgan va olam ni to ‘liq bil- 
ishga, yangicha dunyoqarashni yaratishga d a’vogar b o4gan 
g ‘oyaviy qarashlar y ig ‘indisidir.
Postm odem ning vujudga kelishiga yana bir sabab bu uning 
olam ni bilishda (V eber nazarda tutgan) “ sehr-jodu” usulidan voz 
kechgan holda ish k o ‘rish lozimligi tam oyiliga q o ‘shilm aganligi 
va olam ni bilishda o ‘zining yangicha yoTlarini ta k lif qilganligi- 
dadir. M odem uchun tupik b o ‘lib chiqqan va m odern loyihasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nazarda tutgan “olamni bilishda unga ratsionallik bilan yonda- 
shish lozim ” degan fikr o ‘zini oqlam aganligi postm odernning 
vujudga kelishi uchun im koniyatga aylandi.
Postm odernizm davrining kirib kelishi m adaniyatning maz- 
m uniga ham o ‘zgarishlar olib keldi. M adaniyatning iyerarxik 
k o ‘rinishga ega ekanligi y o ‘qola boshladi. M adaniyat bir-biri- 
ga qism angina bog‘liq b o ‘lgan m ayda m adaniy y o ‘nalishlarga, 
shakl-larga va hayot tarziga ajralib, b o ‘lina boshladi. A w alg i 
“yuqori, oliy m adaniyat” endilikda subm adaniyat y o ‘nalishiga 
aylandi. Va, aksincha, avvallari qiym atsiz, arzon hisoblangan 
om m aviy m adaniyat esa yangicha k o ‘rinish va vazifa bilan 
“sahna”da paydo bo‘ldi. U nga endilikda, nafaqat yengil-yelpi 
musiqa yoki san’at asarining “vakili” sifatida, balki madaniyat 
sanoatini yurituvchisi, kishilar-ning hayot tarzini belgilovchisi 
sifatida qarala boshlandi.
Sotsiologiya y o ‘nalishiga postm odern davrining kirib kelishi 
m adaniyatning birinchi darajaga k o ‘tarilishi va u sotsiologi- 
yaning diqqat m arkaziga aylanishi orqali sezila boshlandi. Bu 
jarayonni m adaniyat muam m olariga, m adaniyat m asalalariga 
ju d a katta e ’tibor qarata boshlagan yangidan-yangi sotsiologik 
va ijtim oiy-ilm iy jurnallar sonining oshib borishi orqali ham 
k o ‘rish mum kin. Bundan tashqari, bugungi kunga kelib jam iyat­
da yuz berayotgan ijtimoiy o ‘zgarishlam i izohlab, baholay olish 
uchun m adaniyat sotsiologlam ing asosiy quroliga ham aylanib 
qoldi. Oxirgi o ‘n yillik ichida yaratilgan eng yaxshi sotsiologik 
konsepsiyalarga va qarashlarga (masalan: P. Burde, N. Elias, Yu. 
X aberm as) chuqurroq e ’tibor bersangiz, ular m adaniyat sotsio- 
logiyasi m uam m olarini o ‘rtaga tashlagan va m adaniyatning ij­
tim oiy jarayonlar rivojida tutgan o ‘m ini k o ‘rib chiqqan sotsio­
logik konsepsiyalar ekanini anglaysiz.
P ostm o d ern (yoki postm odern tush u n ch asi ostida am alga 
oshirilayotgan jarayonlar) bugungi kunga kelib aynan m adani­
yat negizida va m adaniyat ostida am alga oshmoqda. Shuning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun ham bugun m adaniyatga tayanib ish k o ‘rishga m ajbur 
b o ‘layotgan sotsiologiya istasa-istamasa, hozirda kechayotgan 
tarixiy jarayonni (postm odern davri nazarda tutilyapti) tahlil qil­
ish uchun asosiy qurolga aylanib qolm oqda. Q olaversa, bu ja- 
rayon m adaniyat sotsiologiyasi deb topiladimi yoki boshqa holat 
deb baholanadimi - bu ahamiyatsiz. Shunisi m a’lum boMdiki, 
endilikda m adaniyatni tadqiq etish jarayoni uzoq vaqtgacha 
sotsiologiya sohasining predmeti b o ‘lib qoladi.