Soyqirimi: tarixin qanlı salnaməsi
Yüklə 29,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ŞAMAXI 1902-ci ildə baş verən zəlzələ Şamaxıda böyük dağıntıla ra səbəb olmuşdu, minlərlə insan qırılmış, şəhərdə və onun ətraf kəndlərində həyat sanki donmuşdu. Böyük əziyyət və min bir ağrı-acı ilə zəlzələnin törətdiyi fəsadları və dağıntıları bərpa edən əhali 1905-1907-ci illərdə ermənilərin fitnələri və cinayətləri ilə qarşılaşmışdı. Qatı millətçi Lalayev qardaşları 109
Şamaxıda sünni-şiə qarşıdurmasını canlandıra bilmişdilər. Əv vəlcə onlar fürsət tapıb hər iki tərəfdən adamlar qətlə yetir miş və camaatı bir-birinə qarşı qoymuşdular. Bundan sonra isə sünni və şiə məscidləri arasında münaqişələr baş vermişdi. Lakin Şamaxı ziyalılarının böyük səyləri nəticəsində qalmaqal lar kütləvi hal almamışdı. Fitvaya uymayan müsəlmanlar gec də olsa ermənilərin yalan və riyakar təbliğatını başa düşmüş, Lalayev qardaşlarını susdurmuşdular. Həmin dövrdə Şamaxı da lüterian tayfasından olan erməni millətçiləri xüsusi fəallıq göstərmiş, terror hadisələri törətmişlər. Şamaxılı Möhüb Əfəndinin arxivindən götürülən bir əlyaz mada göstərilir ki, 1905-ci ildə Şamaxıda ermənilər tərəfindən kütləvi qırğınlar törədilməsinə səylər olsa da, onların mənfur niyyətləri baş tutmamışdı. Bu bölgədə yaranmış gərginliyin sorağı Gəncəyə gedib çıxmışdı. Odur ki, erməni cəlladlarını cəzalandırmaqdan ötrü əsasən şahsevənlərdən təşkil olunmuş könüllü süvari dəstə Gəncədən Şamaxıya yola düşmüşdü. Bu xəbəri eşidən erməni millətçiləri gecəykən oranı tərk etmiş dilər. Erməni keşişləri isə o zaman böyük ad-san sahibi olan Hacı Məcid Əfəndiyə minnətə gəlmişdilər. Qan tökülməsi- ni məqbul bilməyən böyük din xadimi öz yaxın adamları ilə Kürdəmirə - Gəncədən gələn dəstəni qarşılamağa getmişdi. Hacı Məcid Əfəndi onları inandırmışdı ki, Şamaxıda ermənilər faciə törədə bilməzlər. Hacının xahişini eşidən dəstə Gəncəyə qayıtmışdı. Bu hadisədən sonra erməni millətçiləri niyyətləri nin üstünə pərdə çəkmək üçün Hacı Məcid Əfəndini özlərinə ağsaqqal bilmiş, bütün tədbirlərində onun yanına məsləhətə getmişlər. Məkrli erməni millətçiləri 1905-ci ildə Şamaxıda həyata keçirə bilmədikləri genişmiqyaslı soyqırımı planlarını 1918-ci ildə təşkil etməyə müvəffəq olmuşdular. 110
Belə ki, «Daşnaksütyun»un quldur dəstələri 1918-ci ilin mart-aprel aylarında bu bölgədə dəhşətli qırğınlar törətmiş dilər. Həmin qanlı hadisələrin də baş verməsində S.Şaumyan və onun əlaltı larinin xüsusi rolu olmuşdur. O özü 1918-ci il aprelin 13-də Xalq Komissarları Sovetinə göndərdiyi məktubda etiraf etmişdi ki, Şamaxıya artilleriya və pulemyotları olan yeni dəstələr göndərmişdir. Bu dəstələrə Şaumyanın yaxın silah daşlarından olan və Şamaxı qırğınının əsas təşkilatçısı, xalqı mızın qəddar düşmənlərindən biri daşnak S.Lalayev rəhbərlik etmişdir. Tarixi mənbələr göstərir ki, mart ayının 18-də Şamaxı şəhəri nin sakinləri yuxudan sübh çağı top atəşlərinin sədaları altında oyanmışlar. Evlərindən çıxarkən görmüşlər ki, şəhər cənubdan ermənilər, şimal-şərqdən isə malakanlar tərəfindən mühasirə olunmuşdur. Buranın tamamilə azərbaycanlılardan ibarət aşağı hissəsi top və pulemyot atəşlərinə tutulmuşdur. Şəhərin yuxarı hissəsində yaşayan ermənilər isə azərbaycanlılar oian məhəl lələri gülləbaran etmişlər. Bu hücum müsəlmanlar üçün tam gözlənilməz idi. Çünki bir gün əvvəl erməni yepiskopu Baqrat və malakanların nümayəndəsi Karabanov xaç və «İncil» qarşı sında azərbaycanlılarla sülh və qardaşlıq şəraitində yaşayacaq larına və onlara qarşı heç vaxt silahlı çıxışlar etməyəcəklərinə and içmişdilər. Heç bir hazırlığı olmayan azərbaycanlılar əv vəlcə müdafiəyə təşəbbüs etsələr də, top və pulemyot atəşləri altında dayana bilməyib geri çəkilmişdilər. Ermənilər və malakanlar həmləyə başladıqlarından bir neçə saat sonra artıq şəhərin azərbaycanlılar yaşayan və erməni his səsi ilə sərhəd olan «Piran-Şirvan» bölməsinə daxil ola bilirlər. Onlar yerli əhalinin evlərini talan edir, yandırır, dinc sakinləri qəddarlıqla qətlə yetirirdilər. Şəhərin ən abad, varlı və tanın mış müsəlmanlarına məxsus evlərinə od vurulurdu. «Daşnaksütyun»un üzvlərinin Şamaxı şəhərindəki bu vəh şilikləri bir neçə gün davam etdi. Yalnız Gəncədən azərbay 111
canlı silahlı dəstələrinin buraya köməyə gəlməsindən qorxuya düşən erməni-malakan quldurları Şamaxı qəzasının Qozlu- Çay malakan kəndinə geri çəkildilər. Gəncədən olan silahlı dəstələr Şamaxını tərk etdikdən bir neçə gün sonra quldur dəstələri şəhərdə yenidən peyda oldu lar. Bu dəfə talanlar və əhaliyə divan tutulması əvvəlkindən daha böyük qəddarlıq, xüsusi qəzəb və qan içən I i klə həyata keçirildi. Küçələr, həyətlər, evlər, məscidlər meyitlərlə dolu idi. Bir sözlə, şəhərin azərbaycanlılar yaşayan bütün məhəllə ləri tamamilə xarabazarlığa çevrildi, bir dənə də olsa azərbay canlı evi salamat qalmadı. Ə.Xasməmmədovun məruzəsində göstərilirdi ki, ermənilə rin Şamaxı şəhərinə birinci və ikinci hücumları zamanı bir neçə min azərbaycanlı qətlə yetirilmişdir. Onların arasında tanınmış nüfuzlu şəxslər və ictimai xadimlər də var idi. Er mənilər məşhur axund Hacı Cəfərqulunu xüsusi qəddarlıqla öldürmüşdülər. Əvvəlcə onun saqqalını yolmuş, dişlərini sın dırmış, gözlərini çıxarmış, qulaqlarını və burnunu kəsmişdilər. Quldurların işgəncə ilə öldürdüyü nüfuzlu şəxslər sırasında şəhər hakimi Teymur bəy Xudaverdov, 1-ci Dövlət Duması na Şamaxıdan deputat seçilmiş Məhəmməd Əliyev, Hacıba ba Abbasov, Əşrəf Hacıyev, Hacı ƏbclüIxəliI Əhmədov, Hacı Əbdülhüseyn Zeynalov üç qardaşı ilə, Hacı İsrafil Məmmə dov, M ir İbrahim Seyidov, Hacı İbrahim Salamov, Ağa Əhməd Əhmədov, Hacı Əbdülqasım Qasımov, Eyyub ağa Veysov, Zeynəb xanım Veysova, Əliabbas bəy İbrahimbəyov, Ələkbər Qədirbəyov, Əbdürrəhim bəy Ağalarov, Məhiyyəddin Əfən dizadə, Zəkəriyyə Əfəndi Mehdi Xəlil oğlu, Ziyəddin Abdul layev, Hacı Molla Həsən Zeynalov və onun arvadı, Mahmud Hacıağa oğlu və bir çox başqaları da var idi. Ermənilər axund Hacı Cəfərqulunun evinə və həyətinə pə nah gətirmiş çoxlu sayda azərbaycanlı qadın və uşağı da gül- lələmiş, sonra isə meyitlərə od vurmuşdular. Hacı Cəfərqulu- 112
nun tamamilə yandırılmış evinin həyətində Fövqəladə Təhqi qat Komissiyasının üzvləri çoxlu xırda insan sümükləri aşkar etmişdilər. Meyitlərin iri sümüklərini isə türklər 1918-ci ilin yayında erməniləri Şamaxıdan qovarkən yığıb basdırmışdılar. Məruzədə göstərilirdi ki, bir neçə məscidin, evin və mağaza ların xarabazarlıqlarının, habelə insan sümüklərinin 45 ədəd fotoşəkilləri də çəkilmişdir. Şamaxı şəhərinin azərbaycanlı əhalisinə vurulmuş ziyan, orta hesabla, bir milyard manatdan çox olmuşdur. Şəhərə hücum, onun dağıdılması, dinc əhali yə - qadına, qocaya, uşağa qəddarcasına divan tutulması er mənilərin azərbaycanlılara qarşı m illi intiqam və düşmənçilik hissindən irəli gəlirdi və bu, iki məqsəd daşıyırdı. Bir tərəfdən onlar azərbaycanlıları kütləvi surətdə qırır, digər tərəfdən isə öldürülən əhalinin evlərinin qarəti hesabına külli miqdarda var-dövlət əldə edib varlanırdılar. Ona görə də Şamaxını talan' edən erməni quldur dəstələri «Öldürüb talamaq! Talayıb öl dürmək!» prinsipindən ilham alırdılar. Şamaxı üzərinə hər iki hücum zamanı yanğınlar, talanlar, qətllər nankor yerli ermənilərin köməyi ilə daşnaklar tərəfin dən əvvəlcədən hazırlanmış plan üzrə həyata keçirilmişdi. Bu əməliyyatlara Stepan Lalayev, Qavriil Karaoğlanov, Arşak GüI- bəndiyan, Mixail Arzumanov, Karapet Karamanov, Sedrak Vla sov, Samvel Doliyev, Petrosyants, ata və oğul İvanovlar, dəllək Avanesov, şuşalı Aqamalov və digərləri rəhbərlik etmişdilər. Təkcə mart ayında Şamaxının 58 kəndi erməni silahlı bir ləşmələri tərəfindən dağıdılmışdı. Təxminən 8 mindən çox insan öldürülmüşdü. 1918-ci ildə 15 min əhalisi olan Şama xıda bu rəqəm 1921-ci ildə 1.701 nəfərə enmişdi. Bundan başqa, şəhərdə azərbaycanlıların bütün hərəkət edən əmlakı qarət edilmişdi. Azərbaycanlılara məxsus evlər dağıdılmışdı. 13 məscid, o cümlədən böyük tarixi abidə olan Cümə məscidi yandırılmışdı. 113
Şamaxı şəhəri kimi, Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar ya şayan 86 kəndi də ermənilərin qəfil hücumlarına məruz qal mışdı. Martın 18-də sübh çağı Şamaxı şəhəri ilə yanaşı, onun 3-4 verstliyində olan Ərdəxan kəndinə hücumlar olmuşdu. Bu kənddə ermənilər böyük işgəncələrlə 237 nəfəri qətlə yetir mişdilər. 1919-cu il aprelin 3-də Şamaxı qəza rəisi Fövqəladə Təh qiqat Komissiyasına həmin qəzanın üç polis sahəsi - Qəbiris tan, Mədrəsə və Kaşun üzrə ermənilər tərəfindən dağıdılmış kəndlərin siyahısını göndərmişdir. Həmin siyahıya Qəbiristan polis sahəsi üzrə 19, Mədrəsə polis sahəsi üzrə 41 və Kaşun polis sahəsi üzrə 26 kəndin (cəmi 86 kənd) adı daxil edilmiş dir. Komissiyanın apardığı təhqiqatlar əsasında 53 kənd üzrə tərtib edilmiş yekun aktlarında ayrı-ayrı kəndlərdə ölənlərin sayı və kəndə zərərin miqdarı göstərilmişdir: Navahı kəndində 995 nəfər azərbaycanlı öldürülmüşdü ki, onlardan 555 nəfəri kişi, 260 nəfəri qadın və 140 nəfəri uşaq idi. Kəndə dəymiş maddi zərər 60 milyon manat olmuşdu. Yəhyalı kəndində 922 nəfər öldürülmüşdü ki, onlardan da 360 nəfəri kişi, 412 nəfəri qadın və 150 nəfəri uşaq idi. Maddi zərər 22 milyon manatı keçmişdi. Qubalı Baloğlan kəndində 553 nəfər öldürülmüşdü. Onlardan 250 nəfəri kişi, 150 nəfəri qadın, 135 nəfəri uşaq idi. Maddi zərər 90 milyon manata yaxın olmuşdu. Kalva kən dində 500 nəfər qətlə yetirilmişdi. Onlardan 250 nəfəri kişi, 150 nəfəri qadın, 100 nəfəri uşaq idi. Ümumi zərər 24 milyon manat olmuşdu. Ağsu kəndində də 500 nəfər öldürülmüşdü. Onlardan 200 nəfəri kişi, 300 nəfəri qadın idi. Maddi zərər 36,5 milyon manatı keçmişdi. Tircan kəndində 360 nəfər öldürülmüşdü ki, onlardan da 300 nəfəri kişi, 40 nəfəri qadın, 20 nəfəri uşaq idi. Kəndə dəyən ümumi maddi zərər 21 m il yon manata yaxın olmuşdu. Bağırlı kəndində 370 nəfər qətlə yetirilmişdi ki, onlardan da 80 nəfəri kişi, 150 nəfəri qadın, 140 nəfəri uşaqlar olmuşdu. Zərər 12,5'milyon manata çat
mışdı. Qırğına məruz qalmış digər kəndlər üçün tərtib edilmiş aktlarda da rəqəmlər göstərilən qayda üzrə aparılmışdı. Bütün faktlar Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının üzvləri tərəfindən imzalanmış və möhürlə təsdiq edilmişdi. Həmin aktlarda olan rəqəmlər üzrə hesablamalara görə, Şamaxı qəzasının 53 kən dində ermənilər 8.027 azərbaycanlını qətlə yetirmiş, onlardan 4.190 nəfəri kişi, 2.560 nəfəri qadın və 1.277 nəfəri uşaq olmuşdu. Bu kəndlərə dəyən ümumi maddi zərər o dövrün qiymətləri ilə 339,5 milyon manat təşkil etmişdi.
1905-1907-ci illərdə ermənilər ən dəhşətli vəhşilikləri və işgəncələri Qubada törətmişlər. Quba ölkəmizin şimal qapı sı və müdafiə baxımından mühüm strateji əhəmiyyətə malik mərkəzlərindən biridir. Bu gün olduğu kimi, ötən əsrin əv vəllərində də Quba hərbi qüvvələri Bakı ətrafında dislokasiya etməyə əlverişli imkanlara malik region kimi ermənilərin diq qətini hələ 1903-cü ildən özünə cəlb etmişdi. Ermənilər onları dəstəkləyənlərin yardımı ilə həmin ildən Bakıdakı hadisələrə dəstək verə biləcək təxribatçıları, hərbi sursatı və canlı hərbi qüvvələri Qusar polkunda yerləşdirməklə özlərinin cəbhələ rini yaratmağa başladılar. Yəni Quba qəzasında da hadisələr Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi, eyni istiqamət də davam edirdi. 1903-cü ildə ermənilər tərəfindən burada ilk addım atıldı. 1904-cü ilin Pasxa bayramında ermənilər şəhərdə özlə ri üçün kilsə açmağın vacibliyini irəli sürdülər. Polismeyster A.Yeqorov da ermənilərin təklifinə tərəfdar çıxdı. Lakin bu xə bər şəhər əhalisi arasında güclü etiraza səbəb oldu. Ona görə də bu işin reallaşdırılması təxirə salındı. Artıq 1905-ci ildə azərbaycanlıların bu istiqamətdə həs saslığını nəzərə alan təxribatçılar bilərəkdən şayiə yayırlar ki, Qubanın bazar yolu üzərindəki kiçik məscidi kilsə kimi bərpa 115
edib ermənilərə verəcəklər. Bu məqsədlə məscidin yaxınlığın da - lap onun qapısı ağzında bir dəllək dükanı açılır və şəhər də keşiş kimi tanınan Akop Akopyan adlı birisi orada oturub dəlləklik etməyə başlayır. Onun yanına əsasən ermənilər gəlir di. Bir dəfə Hacı Molla Xəlil üç həmkarı ilə dəlləkxanaya girib «Akop, yaman tələsirəm, saçıma bir ülgüc çək», - deyə onun qarşısında stulda əyləşir. Akop bir göz qırpımında işə başlayır və Hacının üz-gözü al qana boyanır. Onunla gələn şəxslər Akopun əlindən ülgücünü alıb «Sən nə edirsən?» - deyə onu kənara itələyirlər. Akop isə cavabında: «Kilsəyə qarşı çıxanda bilmirdi ki, belə olacaq?» - deyə bağırır. Hacı ilə gələnlərin biri onun başını sarıyıb şəhər xəstəxanasına, iki nəfər isə Ako pun əllərini burub polis idarəsinə aparır. Bir azdan xəbər gəlir ki, Qırmızı qəsəbəyə, Alpan, Alıc, Amsar və Möhüc kəndlə rinə erməni silah1 1 lari hücum edib çoxlu qırğınlar törətmişlər. Amsarda A.A.Bakıxanovun mülkünə od vurulmuş, burada ya şayan ailə xəncərlə doğranıb qətlə yetirilmişdi. Arxiv materiallarına və şahidlərin dediklərinə görə, Qusarın kəndlərində də ermənilər Qusar polku əsgərlərini, buradakı kazakları öz tərəflərinə çəkməyə müvəffəq olmuşdular. Aprelin 1 7-də Nügədi bağlarında tanınmış tacir Müstəcəb Mustafa oğlu qətlə yetirilir, camaat üçün aparılan un, düyü və başqa ərzaqlar ermənilər tərəfindən talan edilir. 1905-ci ilin 18 avqustunda Quba sakinlərinə silahlı dəstə ilə hücum edən ermənilər Qonaqkəndə gedən yolun üstündə ki Dərindərədə üz-üzə gəlirlər. Dəstələr arasında güclü toq quşma baş verir. Mənbələrdən verilən məlumatlara görə, 1905-ci ilin avqust- sentyabr aylarında ermənilər Qubanın mərkəzində 133 nəfəri qətlə yetirmiş, Amsar, Alıc, Alpan, Cici kəndlərində 25 evə od vurub yandırmış, 17 körpəni, 39 qadın və qocanı müxtəlif kəndlərin su quyularına töküb üstünü torpaqlamışdılar. Bütün bu vəhşiliklər yerlərdə azərbaycanlıların əks-hücumu ilə nəti 116
cələnmişdi. Avqustun 16-dan 1907-ci ilin dekabrına qədər da vam edən toqquşmalarda nə qədər insan həlak olmuş, evlər, mülklər yandırılmış, camaatın var-dövləti talan edilmişdi. 1918-ci ilin martından etibarən daşnak-bolşevik silahlı bir ləşmələrinin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri dəhşətli soyqırımı aktının qurbanları sırasında Quba qəzası sakinlərinin sayı xüsusilə çoxluq təşkil edir. Həmin vaxt Xalq Komissarla rı Sovetinin sədri S.Şauınyan və hərbi komissar Korqanovun tapşırığı əsasında erməni generalları Amazasp Azərbaycanın şimalında, Lalayan isə mərkəzi və cənub rayonlarında «so vet hakimiyyəti qurmaq» adı altında insanların başına misli görünməmiş vəhşiliklər gətirmişlər. Amansız üsullarla kütləvi qırğın törətmiş erməni generalı Amazasp Şaumyana ünvanla dığı məktubda təkcə Quba qəzasında 10 mindən artıq müsəl manı qətlə yetirdiyini fəxrlə yazırdı. Müxtəlif tarixi mənbələrə əsasən, Amazaspın başçılıq etdiyi hərbi dəstə Quba qəzasın da ümumilikdə 30 mindən çox dinc əhaliyə divan tutmuşdu. Təkcə Quba şəhərində 1.800 uşaq, 2.000-ə yaxın qoca və yaşlı qadın qətlə yetirilmişdi. Həmin insanlardan 3 mini Qu banın şimal hissəsindəki Qudyalçay sahilində basdırılmışdır. BDU-nun professoru, tarix elmləri doktoru Anar İsgəndərov tədqiqatlarında yazır ki, daşnak-bolşevik qoşunları Şamaxını işğal etdikdən sonra mayın əvvəllərində Quba qəzasına da xil olmuşlar. Onlar burada üç dəfə qırğın törətmişlər. Qubaya hücum edənlər içərisində özünü bolşevik kimi qələmə ve rən və 2 min əsgərə başçılıq edən David Gelovanidən başqa, bolşevik Sturua da var idi. Onlardan əvvəl isə Muradyanın rəhbərlik etdiyi 2 min erməni əsgəri burada qırğınlar, iğtişaş lar törətmişdi. Ə.Əlibəyovun məlumatına görə, 1918-ci il may ayının 1-də dəstə üç istiqamətdən şəhərə daxil olur. Təkcə birinci gün şəhərin aşağı hissəsində 713 nəfər azərbaycanlı öldürülür ki, onların da əksəriyyəti qadın və uşaqlar idi. Şose və Bazar küçələrindəki evlər qarət edilir. Hücumun ikinci Böyük
117 günü şəhərin birinci və ikinci hissəsində onlar 1.012 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirirlər ki, bu insanların da böyük əksəriy yəti şəhərin yoxsul əhalisi və İrandan iş dalınca gəlmiş kişilər idi. Talanlarsa heç cür səngimirdi. Amazaspın dəstəsi Qubanın girəcəyindən tutmuş yuxarı hissəsinədək şəhəri odlamağa başlayır. Daşnaklar küçədə qar şılarına çıxan bütün adamları ucdantutma gülləyə tutur, yerə yıxılmış yaralıların bədənlərini tüfənglərin süngüləri ilə deşik- deşik edir, gözlərini ovurdular. Təhqiqat materiallarından məlum olur ki, 1918-ci il ma yın 1-də Qubaya girən daşnak-bolşevik birləşmələrinin sayı 5 mindən artıq idi. Ona görə də onlar silahsız dinc əhaliyə azğınlıqla divan tuta bilirlər. Həmin azğınlığın miqyasını tə səvvür etmək üçün iki gün ərzində yalnız Quba şəhərində 4 minədək müsəlmanın öldürüldüyünü xatırlatmaq kifayətdir. Bu rəqəm Quba şəhər əhalisinin beşdə biri demək idi. Müsəlmanların dini heysiyyətinə toxunaraq məscidlərə od vuran daşnaklar təkcə Quba, Qusar və Xaçmaz ərazisində 26 məscidi yandırmışdılar. Müqəddəs dini ocaqları yerlə yeksan edən daşnaklar Şərq tarixinə və ədəbiyyatına aid minlərlə qiy mətli kitabları da məhv etmişdilər. Qubanın mərkəzində Əb dürrəhim Əfəndinin mədrəsəsini yandıran ermənilər buradakı 1.300-ə yaxın qiymətli kitabı tonqala atmışdılar. Amazaspın azğınlığı nəticəsində 1918-ci ilin ilk beş ayı ər zində Quba qəzasında üst-üstə 15 mindən çox insan məhv edilmişdi. 1918-ci ilin qırğınları zamanı daşnak-bolşevik bir ləşmələri burada 122 (bəzi mənbələrdə 168 verilir) kəndi da ğıtmışdılar. Həmin kəndlərdən 35-i bu gün də mövcud deyil. Şəhər əhalisinin əmlakı da tar-mar edilərək oğurlanmışdı. Təkcə Qubanın özündə Amazaspın əsgərləri 4 milyon manat nağd pul, xeyli qızıl pul, 4 milyon yarım manatlıq qızıl, bril- yant və digər qiymətli daş-qaş, 25 milyon manatlıq ev əşyaları (qiymətli xalçalar, gümüş və büllur qablar), 25 milyon manat 118
ıq ərzaq ehtiyatı ələ keçirmişdilər. Sonralar həmin qızılların və qızıl pulların bir hissəsi S.Şaumyan öz məsləkdaşları ilə birlikdə həbs edilərkən onun yük çamadanlarında 80 milyon məbləğindəki qızıl pulun içərisində olmuşdur. Təkcə Qubanın özündə Amazaspın dəstəsi 105 ev yan dırmışdı. Dəyən ziyan 100 milyonu ötmüşdü. İbrahim bəy Şıxlarlıya, Məşədi Əli Hüseynova, Orucəli Məmmədova, Bə kir Mehrəliyevə, Səttar Məmmədyarova, Hidayət Əmirbəyo- va, Qafar Orucova, Əli bəy Zizikliyə, Rəcəb Orucova, Yusif bəy Abdulsəlimbəyova, İsgəndər Abdullayevə məxsus böyük mülklərin, şəhərdəki məscidlərin, bir sıra idarə və digər in zibati binaların yandırılıb külə döndərilməsi əhaliyə olduqca böyük ziyan vurmuşdu. Həmin illərdə istefada olan polkovnik Hacı Ələkbər Quba sakinləri adından Fövqəladə İstintaq Komissiyasının sədri Ələkbər bəy Xasməmmədova aşağıdakı məzmunda məktub göndərmişdi:
119
həyatını uzun çəkmədi. Kaş mən başqa ölkəyə gedəydim, vətənə qayıtmayaydım. Kaş mənim gözlərim erməni bıça ğı ilə soyulmuş vətən övladlarının skalplarını, kürəyindən soyulub saman təpilmiş cəsədlərini, ana və bacılarımızın kəsilmiş döşlərini, hamilə gəlinlərim izin yırtılmış qarnından çıxıb qalmış, hələ də nəfəsi üstündə olan körpələrimizin bu acı taleyini görməyəydi. Dünyanın heç bir məmləkətində, heç bir cahan savaşında belə qəddar əm əllər görünməyib və tarix belə qəddarlıq larla hələ rastlaşmamışdır. Qubadakı bu qanlı qırğını kifayət qədər təsdiqləyən faktlar; sənədlər və canlı şahidlər var. Təcili olaraq Qubaya istintaq komissiyası göndərməyinizi, bu qətllərin təşkilatçısı və icraçısı olan Şaumyanın, Capa- ridzenin, hərbi komissar Korqanovun, qatil D.A.Gelovaninin, cəllad Amazasp Ağacanyanm, onun köm əkçiləri Nikolayın və başqalarının qanlı əm əllərinə görə həbs olunub hərbi tribunala verilməsini təmin etməyi sizdən xahiş edirik. Bu müraciət Quba qəzasında nahaq yerə qanına qəltan edilən, ev-eşiyi xara baz a ra çevrilən on m inlərlə qubalının fikrini ifadə edir. Sizdən təcili tədbirlərin həyata keçirilməsini tələb edi rik!» Elə həmin ilin noyabrında məruzə əsasında Fövqəladə Təh qiqat Komissiyası Amazaspın cəza dəstəsində onun özü, müa vini Nikolay və komissarı Venuntsdan başqa daha fəal üzvlə rinə qarşı cinayət işi qaldırılması haqqında qərar qəbul etdi. İş 1920-ci il yanvarın 29-da Bakı Dairə Məhkəməsinin Prokuror luğuna göndərildi. 1918-ci il mayın əvvəllərində erməni-daşnak birləşmələri tərəfindən xüsusi amansızlıqla həyata keçirilmiş soyqırımı ilə bağlı təkzibedilməz faktların əyani təsdiqinə çevrilmiş Quba məzarlığı əsrlər boyu türk qanına susamış mənfur erməni mil lətçilərinin əsl. mahiyyətini - insanlıqdankənar xislətini bir --------- 120
--------- daha qabarıq şəkildə aşkara çıxarır. Quba məzarlığının soy qırımı aktının nəticəsi olduğu tam elmi təsdiqini tapmışdır. Ermənilər zorakılıqla qətlə yetirdikləri insanları gizlətmək, in sanlıq əleyhinə həyata keçirdikləri cinayətlərin izini itirmək məqsədi ilə eni 4 metr 70 santimetr, uzunluğu 5 metr və dərin liyi 2 metr olan iki quyudan istifadə etmişlər. Xüsusi amansızlıqla qətlə yetirilərək dərin quyulara basdı rılmış dinc insanların torpaqdan təmizlənmiş, üzərində işgəncə izi bugünədək qalmış müxtəlif bədən sümükləri Quba soyqı rımının miqyası və mahiyyəti barədə bir çox qaranlıq mətləb lərdən xəbər verir. Qətliam zamanı insanların kəllə sümüklə rinə müxtəlif küt və kəsici alətlərlə yetirilmiş ağır xəsarətlərin izləri bugünıin özündə də qabarıq görünür. Məzarlıqda bir ədəd olsun belə bütöv insan skeletinə rast gəlinməməsi isə de məyə əsas verir ki, soyqırımı zamanı qətlə yetirilən insanların cəsədləri müxtəlif hissələrə bölünüb. Belə görünür ki, erməni cəlladları asan ölümü də dinc insanlara çox görüblər. Məzarlıqdakı insan sümüklərini yaxından izləyərkən mə lum olur ki, erməni cəlladları qətliam zamanı əsasən balta və mismarlardan istifadə etmişlər. 1918-ci ilin mayında er məni generalı Amazaspın rəhbərliyi altında Qubanı işğal et miş daşnak-erməni dəstələri bir neçə gün ərzində dinc əhalini öldürmək üçün xüsusi zorakılıqlara, əvvəlcədən düşünülmüş işgəncə metodlarına əl atmışlar. O dövrün şahidlərinin sözlə rinə görə, azğınlaşmış silahlı dəstələr hətta ahıllara, qadınlara və qocalara da rəhm etməmiş, onları olmazın işgəncələrlə öl dürməkdən həzz almışlar. Həmin dövrdə erməni vandalizminin qurbanları təkcə dinc azərbaycanlılar deyil, həm də digər millətlərin nümayəndələri olmuşlar. Aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı onlarla kəllə sümüyünün digər millətlərə məxsus olması üzə çıxıb. Bu sıra da yəhudi və ləzgilər üstünlük təşkil etmişlər. 121
|