So'z boshi

2-§. Rim fuqarolarining huquqiy holati
 
Qadimgi Rim quldorchilik davlatida Rim fuqaroligiga ega bo'lishlik 
quyidagi fuqarolik huquqiy holatlaridan kelib chiqardi:
 
Birinchidan, Rim fuqaroligiga ega bo'lgan ota va onadan tug'ilgan farzand 
Rim fuqarosi deb tanilishi, Rim nikohi asosida tug'ilgan farzand otaning huquqiy 
holati bilan belgilanishi, nikohda turmagan xotindan tug'ilgan farzand onaning 
huquqiy holati bilan bog'liq bo'lishligi;
 

---

Otasi Rim fuqarosi bo'lmagan hamda onasi Rim davlatiga mansub bo'lgan 
shaxsdan nikohsiz tug'ilgan farzand Rim fuqarosi deb hisoblanmagan.
 
Rim fuqarolik huquqida otasi Rim fuqarosi bo'lgan, ammo onasi 
homiladorligida otasi vafot etgan hali tug'ilmagan chaqaloq,  tug'ilganidan so'ng 
ozod bo'lgan Rim fuqarosi sifatida e'tirof etilgan.
 
Nikohda turmasdan homilador bo'lgan, lekin farzandining tug'ilishi davrida 
Rim fuqarosiga ega bo'lgan onadan tug'ilgan farzand fuqaroligi onaning huquqiy 
holati bilan belgilangan.
 
Ikkinchidan, Rim davlatida qulning o'z xo'jayini tomonidan ozod etilishligi;
 
Uchinchidan, fuqarolikka ega bo'lmagan shaxsning Rim fuqarosi tomonidan 
farzandlikka olinishi;
 
To'rtinchidan, davlat tomonidan qabul qilingan hujjatlar, normativ aktlar 
asosida, hamda provinsiya va jamoalar qarorlari asosida fuqarolar ozod deb e'lon 
qilinganda, ularga Rim fuqarolik huquqi layoqati yoki huquqiy holati berilganligi 
asosida. 
 
Rim fuqarolarining Rim xususiy huquqi va oilaviy huquqlariga ega 
bo'lishligida ularning huquqlari Rim fuqaroligiga ega bo'lganlik asoslariga qarab 
bir-biridan biroz bo'lsada farq qilgan yoki ba'zilarining qisman fuqarolik huquqlari 
chegaralangan.
 
Rim fuqarolari o'zining huquqiy holati nuqtai nazaridan ikki guruhga 
bo'linganlar: 
 
a) ozod bo'lib tug'ilganlarga;
 
b) qulchilikdan ozod bo'lgan fuqarolarga, ya'ni o'z erki bilan qo'yib 
yuborilgan libertinlarga (libertini).
 
Ozod bo'lib tug'ilgan Rim fuqarolari siyosiy, oilaviy, mulkiy huquqlarga ega 
bo'lib, ular Rim doimiy armiyasi safida xizmat qilishlik, xalq majlislarida ovoz 
berish huquqiga hamda magistratlar bo'lib saylanish huquqlariga ya'ni siyosiy 
huquqlarga ega bo'lganlar.
 
Xotin-qizlar siyosiy huquqlarga ega bo'lmaganliklari uchun rasmiy ismga 
ham ega bo'lmaganlar, ya'ni ularga hayot asosida turmushdan kelib chiqqan holda 
ism qo'yganlar, ya'ni «Toshpo'lat qizi» yoki «Eminjonning xotini» deb ataganlar. 
 
Lekin Rim fuqarolik huquqida xotin-qizlar mulkiy munosabatlar, ya'ni 
fuqarolik xususiy huquqi bo'yicha mulkka ega bo'lishlik, shartnomalarni tuzish, 

---

majburiyatlarda qatnashish, o'zi uchun huquq va burchlarni keltirib chiqarish, 
vasiyatnoma tuzishlikda guvoh sifatida qatnashishlik kabi huquqlarga ega bo'lgan. 
 
Libertinlarning huquqlari biroz chegaralangan, ya'ni ularning Rim 
legionlarida xizmat qilishligining mumkin emasligi, senatorlar tarkibiga saylanish 
yoki kiritilishi ta'qiqlanganligi, xususiy va oila huquqi sohasida, ayniqsa senatorlar 
bilan nikoh tuzishlik huquqlari chegaralanishi kabilar. 
 
O'z ixtiyori asosida ozodlikka qo'yib yuborilgan shaxslar, o'zining oldingi 
xo'jayiniga (patroniga) ishlab berishlik, yordam ko'rsatishlik, aliment olishga 
bo'lgan huquq va meros huquqiy munosabatlarida ya'ni fuqarolik hayoti bilan to'liq 
asosda bog'liq edi (xuddi o'g'il otasiga qanday «majbur» yoki «burchli» bo'lsa, shu 
kabi yoki shunga o'xshash, yaqinlik asosida ko'rilgan). 
 
Qadimgi Rim fuqarolik xususiy huquqida Rim fuqaroligini yo'qotish eng 
og'ir bo'lgan munosabatlardan iborat bo'lib, hatto og'ir jazoli jinoyatlarni ham 
keltirib chiqargan. 
 
Fuqarolikni yo'qotish asoslari quyidagilardan iborat bo'lgan:
 
a) ozodlikni yo'qotish, ya'ni asirga tushish, dushman tomonidan 
egallanishlik;
 
b)   qulchilikka, tashqi davlatlarga sotib yuborilish;
 
v) og'ir jinoyatlarni sodir qilganligi uchun muddatsiz katorgaga (ishga) 
surgunga yuborish;
 
g) fuqaroning o'zi tomonidan ixtiyoriy asosda yer olishlik uchun lotinlar 
holatiga o'tishi (imperator farmoyishiga asosan Rim davlatining mustamlakalarida 
yashovchi lotinlar uchun yer ajratib berilgan).