So'z boshi

3-§. Majburiyat munosbatlarining vujudga kelish asoslari
 
Qadimgi Rim davlatining qonunlarida majburiyat huquqining rivojlanishiga 
va  yanada  takomillashishligiga  muhim  e'tiborni  qaratganlar.  Ayniqsa,  tovar  pul 
munosabatlarining  yanada  taraqqiy  etishi  natijasida  majburiyatlar  o'zining  ilgari 
rasmiyatchiligini  yo'qotib,  bir  tomonlikdan  ikki  tomonlamalikka  aylangan,  unda 
ishtirok  etuvchi  sub'yektlar  ham  huquqqa,  ham  majburiyatga  ega  bo'lganlar.  Rim 
fuqarolik  huquqi  majburiyatlarning  vujudga  kelish  asoslarini  ikki  qismga 
bo'lganlar.  Ayniqsa,  yurist  Gay  majburiyatlarni  kontraktlar  asosida  vujudga 
keladigan, 
hamda 
deliktlardan 
(huquqni 
buzishdan) 
kelib 
chiqadigan 
majburiyatlarga  bo'lgan.  Majburiyatlarni  keltirib  chiqaradigan  muhim  yuridik 
asoslardan  biri  kontrakt  (ya'ni,  shartnoma)  deb  atalgan.  Ayniqsa,  shartnomalar 
institutining  rivojlanishi,  takomillashishiga  Rim  davlatining  klassik  (sinfiy)  davri 
rivojlanishida katta e'tibor qaratilgan. 
 

---

Shartnomalar  fuqarolik  huquqining  markaziy  institutlaridan  biri  bo'lib,  ular 
doimo  da'volar  orqali  himoya  qilingan.  Lekin  boshqa  asoslardan  kelib  chiqishini 
ham  isbotlab  berganlar.  Masalan,  kvazi  kontrakt  va  kvazi  deliktlar  asosida  ya'ni 
shartnomalarga o'xshash hamda majburiyatlarni buzishga o'xshash asosda vujudga 
kelganligini ham isbotlab berganlar. 
 
Deliktlar    huquqni  buzishdan,  mulkka  zarar  yetkazishdan  yoki  qonun 
tomonidan  ma'n  etilgan  munosabatlarni  amalga  oshirish  asosida  kelib  chiqqan. 
Deliktlar  haqida  qadimgi  Rim  huquqining  dastlabki  rivojlanish  davrlarida  ham 
tasavvurga ega bo'lib, ular majburiyatlar bajarilmagan taqdirda jarimalar solish va 
undirish, umuman  fuqarolik  huquqiy  javobgarliklarining  mavjud  ekanligini  e'tirof 
etib, o'sha normalarni, qoidalarni majburiyat huquqiy munosabatlariga qo'llaganlar. 
 
Ulardan  tashqari  shartnomalar  va  deliktlarning  bir  biridan  yana  bir  farqini, 
ya'ni  shartnomalar  asosida  kelib  chiqadigan  majburiyatlar  meros  tariqasida 
merosxo'rlarga  o'tkazilishi,  deliktlar  asosida  vujudga  kelgan  majburiyatlar  esa 
bunday  vakolatga  ega  bo'la  olmaganliklarini  qayd  qilganlar.  Rim  yuristlari 
majburiyat  huquqiy  munosabatlari  shartnomalar  hamda  deliktlar  asosida  vujudga 
kelishlaridan  tashqari  bu  munosabatlar  shartnoma  va  delikt  bo'lmagan  taqdirda 
ham  vujudga  kelganliklarini  tushunib  yetganlar.  Ularni  yuridik  faktlar,  paktlar, 
harakat va hodisalar natijasida ham kelib chiqishini tasavvur qilganlar. 
 
Hatto,  yurist  Gay  majburiyatlarni  vujudga  keltiruvchi  asoslarni  turlarga 
bo'lishdan  voz  kechgan  bo'lsa  ham,  lekin  Yustinian  Digestlariga  binoan  (bu 
Digestlarni 
tuzishlikda 
Gay 
Institusiyasi 
ko'proq 
e'tiborga 
olingan) 
majburiyatlarning  vujudga  kelishi  to'rtta  asosga  bo'lingan.  Ular  quyidagilardan 
iborat bo'lgan:
 
1.
    
Kontraktlar asosida (ex contractu- eks kontraktu);
 
2.
    
Deliktlar (huquqni buzish) asosida  (ex delicto - eks delikto);
 
3.
    
Kontraktlarga o'xshash asosda (qvasi ex contractu - kvazi eks kontraktu );
 
4.
    
Deliktlarga o'xshash asosda (qvasi ex delicto - kvazi eks delikto).