So'z boshi

8-§. Shartnomalar bo'yicha mulk huquqining vujudga kelishi
 
Qadimgi Rim huquqida rimliklar mulk huquqining vujudga kelishini 
tarixiy belgilariga yondashib, sivil huquqlariga va xalqlar huquqlariga 
taalluqliligini e'tirof etganlar.
 
Unga asosiy dalil sifatida bir shaxsdan ikkinchi shaxsga mulkning hosila 
asosida o'tishi (ko'pchilik holatlarda shartnomalar orqali) hamda dastlabki, ya'ni 
egasi bo'lmagan, biror-bir shaxsga shaxs tomonidan egallanmagan ashyoga 
nisbatan birinchi marta huquqning yoki egalikning vujudga kelishi ko'rsatilgan.
 
Rim huquqida yuqorida yoritilganidek, ashyoga, mol-mulkka ega bo'lish 
dastlabki va hosila asosida vujudga keladigan usullarga  bo'lingan.
 
Rim imperatorlarining qonunlariga, farmoyishlariga va pretorlarning 
qarorlariga hamda boshqa huquqiy hujjatlarga asosan qonuniy doirada shaxslar 
tomonidan o'zi uchun yaratilgan, o'z mehnati asosida ishlangan ob'yekt, ashyo, 
mahsulot o'zlariga nisbatan daslabki egalik huquqini keltirib chiqargan.
 

---

Rim fuqarolari o'z mulkiga nisbatan o'ziga bog'liq bo'lmagan holda egalik 
huquqini yo'qotgan bo'lsa yoki o'z ashyolarini, mulkini tashlab yuborgan bo'lsa 
va o'z ixtiyoridan chiqib ketgan bo'lsa qonuniy asosda egallash natijasida mulk 
huquqi vujudga keladi. Bu vujudga kelgan egalik huquqi boshqa shaxslarning 
egalik huquqi bilan butunlay bog'liq emas, ana shunday ashyoga, ob'yektlarga, 
mulkka bo'lgan egalik huquqining vujudga kelishi dastlabki usul asosida mol-
mulkka egalik huquqining vujudga kelishi deb tushuniladi.
 
Dastlabki usuldan tashqari mulkka bo'lgan egalik huquqining vujudga 
kelishi hosila usulida ham amalga oshirilgan. Mulkka egalik qilish huquqining 
hosila usuli deganda  mol-mulk, ashyo yoki biror ob'yekt shaxslardan shaxslarga 
kelishuv, shartnomalar asosida qonun-qoidalarga rioya qilingan holda egalik 
huquqi birinchi sotuvchidan oluvchiga ixtiyoriy asosda belgilangan narxni 
to'lash asosida o'tkaziladi. Bunday hollarda mol-mulk o'zining dastlabki sifatini 
yo'qotmaydi, faqat sub'yektlar o'zgaradi xolos. Ya'ni sotuvchi ushbu ashyoga 
mol-mulkka nisbatan mulk huquqi egaligini yo'qotadi, sotib oluvchi esa yangi 
mulk huquqining sub'yekti bo'lib hisoblanadi. 
 
Huquq va burchlarning bir shaxsdan ikkinchi shaxsga o'tishi huquq 
vorisligi deyiladi. Mulk huquqining vorislik bo'yicha bir shaxsdan ikkinchi 
shaxsga o'tishi hosila usuli doirasida amalga oshadi. 
 
Rim huquqi mulk huquqining vujudga kelishini doimo yangi narsalarni 
yaratish, o'zlashtirilmagan tabiat boyliklariga ega bo'lish kabi munosabatlar 
bilan ko'proq bog'lagan. Ayniqsa, mulk huquqiga ega bo'lishning eng asosiy va 
ko'p qo'llaniladigan hamda oddiy usulda amalga oshiriladigan turini, ya'ni 
shartnomalar tuzish asosida mulk huquqining vujudga kelishiga katta e'tibor 
qaratilgan.
 
Mulk huquqini shartnomalar asosida o'tkazish deb, rimliklar «shaxslar 
o'rtasida biror-bir ashyoni, mulkni bir-biriga shartnomalar, bitimlar asosida, 
meros tariqasida, vasiyatnomalar va qonunga binoan merosxo'rlik 
munosabatlarini qo'llagan holda tirik shaxslar bilan birgalikda qilingan 
harakatlar ya'ni o'tkazish, berish, ashyoni topshirish yoki unga ega bo'lish 
layoqatlari»ga tushunishgan.
 
Bulardan tashqari, mulk huquqiga ega bo'lishga qonun bilan nazarda 
tutilgan yuridik faktning vujudga kelishi, mulkka egalik qilish uchun asos mulk 
huquqini vujudga keltiruvchi muddat, yoki uning o'tib ketganligi va boshqa 
huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi harakatlar ham asos bo'lgan. 
 
Rim davlatining sinfiy davrida shartnomalarda mulkka egalik qilish 
huquqining vujudga kelishi uchta usul asosida amalga oshirilgan. Bu usullar 
mansipasio, inyurechessio va tradisiolarga bo'linib har biri o'zining 
mazmunlariga, mulkni o'tkazish usullariga ega bo'lgan. 
 
Imperator Yustinian davriga kelib mulkka egalik qilish huquqining 
usullaridan traditio (an'anaviy) usuli keng tarqalgan. Bu usulning o'ziga xos 
xususiyatlaridan biri shu ediki, mulkni o'tkazuvchi shaxs yoki sotuvchining 

---

bo'lishi hamda u o'tkazayotgan yoki sotiladigan ob'yektga nisbatan mulk 
huquqiga ega bo'lishi shart bo'lgan, shuningdek, o'ziga o'tkazib olayotgan 
shaxsning yoki sotib oluvchining bo'lishi lozim edi, ya'ni sub'yektlari bo'lishi 
shart bo'lgan. Agar ulardan biri mulk huquqining egasi bo'lib hisoblanmaydigan 
taqdirda, bunday harakat mulk huquqining egaligini yangi sub'yektini keltirib 
chiqarmagan.
 
Shartnomalar asosida mulk huquqining vujudga kelishi uchun 
tomonlarning o'zaro erklari bayon qilinishi, ya'ni roziligi bo'lishi hamda 
mulkning mavjud bo'lishi, unga nisbatan mulk huquqining vujudga kelishini 
amalga oshiradigan munosa-batlarning yuzaga kelishi shart bo'lgan.
 
Rim davlati huquqida sinfiy davr mobaynida mulk huquqiga ega bo'lish 
usullaridan biri aytib o'tganimizdek, tradisio hisoblanib, bu usul eng qulay, 
oddiy va norasmiy xarakterga ega bo'lganligi uchun boshqa usullardan farq 
qilib, eng asosiy usul bo'lib qolgan.
 
An'ana usulida mulk huquqi ashyoning faqat adolatli, ya'ni qonuniy 
asoslarda mavjudligi sharoitida amalga oshirilgan. Mansipasio usuli bu qadimgi 
usullardan va kviritlar huquqiga taalluqli bo'lib, mulkni, ashyoni beshta guvoh 
oldida kelishilgan narx asosida torozibon ishtirokida bu jarayon amalga 
oshirilib, xuddi olish-sotish shartnomasiga o'xshash bo'lgan qoidalar asosida 
vujudga kelgan.