Söz köNLÜMÜ QƏLƏm etdi (publiSİSTİk düŞÜNCƏLƏR)

SAYMAN ARUZUN “YÜZ İL İNQİLAB”
KİTABINDA GÜNEY fƏRYADI
Ey Vətən, Azərbaycan, qalx, özün söylə, niyə sən belə paramparçasan? 
Səni  bu  günə  salanlara  üsyan  et,  fəryad  eylə!  Güneyindən  Quzeyinə 
Quzeyindən Güneyinə haray sal, bu haray qoy bütün dünyanı silkələsin. 
Qoy  bütün  dünya  başa  düşsün  ki, AZƏRBAYCAN  adında  parçalanmış, 
qərbində işğalçı, ipə-sapa yatmayan Ermənistan (Hayıstan) adında qond-
arma bir ölkə yaradılmış, Qarabağı Rus İmperiyasının tapdağının qurbanı, 
Güneyi  fars-molla  zülmü  altında  əzilir,  bütün  bunları  sənin  dünyaya 
səpələnmiş  50  milyonluq  xalqın  həll  etməlidir,  VƏTƏN,  VƏTƏN, 
VƏTƏN… sən məni eşidirsənmi VƏTƏN?..
Uzaq  illərin  xatirəsidir.  Siyəzən  şəhər  2  saylı  orta  məktəbdə  9-cu 
sinifdə oxuyurdum, bir gün Sima adlı bir sinif yoldaşım mənə əl içi boyda 
bir  kitabça  bağışladı.  Kitabçanın  üstündə  Məhəmmədhüseynin  Şəhriyar 
və “Heydərbabaya salam” sözləri yazılmışdı. Kitabı elə dərsarası fasilələr 
zamanı  oxudum  və  çox  həyəcanlandım.  İnanın  ki,  həmin  gün  keçilən 
dərsləri unutdum və bütünlüklə dahi şairin poemasına kökləndim. Mən on-
dan  qabaq  da  İran  tərkibinə  ürcah  olunmuş  Güney Azərbaycan  barədə  bir 
çox bədii kitablar oxumuşdum, amma “Heydərbabaya salam” poeması qədər 
mənim könlümü təlatümə gətirən ikinci bir əsər olmamışdı. Əsər, sanki büt-
ün  Güney Azərbaycanın  dilinin,  varlığının  fəğanı,  harayı,  fəryadı  idi.  Bu, 
bütünlükdə Azərbaycan xalqının harayını aləmə yayacaq, bütün dünyaya səs 
salacaq böyük şairin hecada bərqərar olmuş misralarının dili, hayqırtısı idi… 
“Heydərbaba” poeması nəzm diliylə bizim kimliyimizi bizə diktə edən 
acı həyat dərsi idi… Bu poema ana laylasıtək doğma, lətif, şirin gəlmişdi 

---

256
mənə… O illər arxada qalıb, Azərbaycanın Quzeyi artıq müstəqillik qazanıb 
min  bir  qanlar  bahasına  olsa  belə,  Güney  isə  hələ  də  azadlığa  çıxacaq 
gününü  gözləyir.  O  gün  gələcəkmi?  Gələcəksə,  bəs  nə  zaman?  Nəsillər 
dəyişir, tarixə dövlətlər bəxş edən Azərbaycan torpağı hələ də parça-parça, 
tikə-tikədir…  Elə  bu  ağrılı  taleyimizə  çıraq  tutan  gənc  yazar,  nasir-şair 
Sayman Aruz “Yüz il inqilab”la bizi qəflət yuxusundan ayıltmağa səsləyir.
Elə bir axşam virtual kitabxanada rastlaşdığım Sayman Aruzun “Yüz 
il inqilab” kitabıyla baş-başa qaldım. Romanı bir nəfəsə oxudum. Əvvəlcə 
Sayman Aruz barədə bir neçə kəlmə dəyərli sözün qiymətini bilənlərimizlə 
fikirlərimi bölüşmək istəyirəm. Sayman Aruz Güneydən Quzeyə o tayın 
ağrı-acısını qəlbinə yükləyib bu taya üz tutmuş istedadlı qələm adamıdır. 
Sayman  bəy  bəlkə  də  bu  ağrıların  çoxunu  özü  yaşamış,  özü  məşəqqətli 
həyatla baş-başa qalmış adamdı. Ona görə də Onun “Yüz il inqilab”ı belə 
təsirli, könül titrədən məqamlarla doludur. Bu kitab bir millətin dilini, varlığını 
itirmək təhlükəsilə üz-üzə qalmış ömür hekayəsidir. Din adı altında xalqların 
istəklərini  boğan,  onları  dilindən,  varlığından,  ruhundan  uzaqlaşdıran  bir 
ölkədə cərəyan edən vəhşiliklərin çarəsi nə ilə çözülər, dəyərli Vətən əhli? Bizi 
bizdən ayıranlar hər şeyə nail olublar, torpaqlarımızı parçalamaqla, varlığımızı 
aşağılamaqla, kimliyimizi yasaqlamaqla... Amma bir şeyi unutmamalıdırlar ki, 
haqq nazilər, üzülməz… atalar demiş…
Əsərdə baş qəhrəman Seyiddir. Elə bütün baş verən hadisələr də Seyidin 
dili ilə nəql olunur və onun ətrafında cərəyan edir. Seyid özü bədbəxt insandır, 
bütün istəkləri gözündə qalmış, nəsibi isə adama cismani əzab verməkdir. 
Onun taleyinə güney Azərbaycanın Sulduz şəhərində həbsxanada işləmək 
düşür. Bu onun gündəlik işi, peşəsidir, təsadüfən həbsxanada uşaqlıq sev-
gisi olan Raziyə ilə qarşılaşır… Müəllif qadın qəhrəmanı Raziyəyə verilən 
amansız işgəncələri oxucuların gözlərindən yaş çıxardacaq dərəcədə bəyan 
edir. İran zindanlarında din, Allah adıyla adamlara tutulan divanlar insanı 
dəhşətə gətirir. “Quran”dan saysız-hesabsız təfsir kitabları yazıb pul-pa-
ra qazananlar, gündəlik həyat tələbatlarını ödəyənlər, adamların beyninə 
bütün günü “şaxsey-vaxsey” aşılayanlar bəs Allah bəndələrinə niyə böylə 
zülmdə bulunurlar?
Bəs  zülm  etdikləri  insanların  yaşam  haqqı  yoxmu?!  Əsərdə  öz  var-
lıqlarını  döyülə-döyülə,  əzilə-əzilə,  tutula-tutula,  asıla-asıla  qoruyan 
binəva  millətimizin  acı  həyat  dastanı  adamın  ürəyini  param-parça  edir. 
Axı Raziyə də, Seyid də başqa cür həyat yaşaya bilərdilər, hər insana bir 

---

257
ömür düşür, bəxtə düşən ömrü viran edib, bundan kam alanlar özləri öz 
cəzalarına yetəcəklər, bunun gec-tezi var… Elə müəllif də əsərin sonunda 
Seyidin əlilə bu vəhşiləşmiş adamları məhv edir. Feyzi, Hacı, molla, doktor 
verdikləri zülmün cəzasını alır, Seyid tərəfindən güllələnir, axırıncı gülləni 
isə Seyid özünə saxlayır və özünü məhv edir. Raziyənin boğazına kəndir 
keçirib onu assalar da, o əsərdə hamıdan pak, hamıdan yüksəkdədir, sanki 
yaralı Azərbaycanın özüdür Raziyə. Öz uşaqlıq sevgisinə məftun olub heç 
kimlə ailə qurmayan, öz dilini, varlığını, vətənini sevdiyi üçün həbsə atılan 
və işgəncələrə məhrum olan, istəklisi Seyidlə həbsxana divarları arasında 
üz-üzə gələn, elə onun tərəfindən işgəncələrə məruz qalan, öz bakirəliyini 
də illərlə sevdiyi bu adama – Seyidə təslim edən Raziyə…
Budur bizim ana-bacılarımızın təmizliyi, paklığı! Bəs bu gün bizə nələr 
təbliğ edilir – vətənsizlik, keçmişimizə, mənəviyyatımıza arxa çevirmək, 
hər  cür  pozğunluğun  təbliği,  qərbi  yamsılamaq,  qərbə  yarınmaq  üçün 
Vətənin müstəqilliyini təhdid etmək, el adət-ənənələrini təpikləmək, xor 
baxmaq, dodaq büzmək…
“Yüz  il  inqilab”  kitabını  oxuyanda  müəllifin  vəsf  etdiyi  Raziyə 
namuslu-qeyrətli vətən qızı, vətən övladıdır. O, illərlə istəklisinin bağış-
ladığı  gümüş  üzüyü  barmağında  əziz  xatirə  kimi  qoruyub  saxlayır,  öz 
istəklisinə  qovuşmasa  belə,  onun  sevgisi  ilə  yaşayır,  uşaqlıq  günlərinə 
çıraq tutan üzük ona ən dəyərli xatirədir. Ona görə də Seyiddən o üzüyün 
qaytarılmasını  rica  edir,  amma  Seyidin  onun  illərlə  həsrətində  qaldığı 
istəklisi  olduğunu  asılacağı  gündən  bir  gün  öncə  bilir.  Bu  o  gün  idi  ki, 
onu məcburi öldürülməmişdən əvvəl bakirə olduğu üçün zindanda faciəvi 
toy  edəcəkdilər…  Budurmu  bizim  inandığımız,  körpəlikdən  beynimizə 
yeridilən,  səcdəsi  vacib  bilinən  Din!  Əgər  budursa,  islam  adıyla  insan-
lara vəhşət göstərənlərin cəzasını Allah niyə vermir?! Din adıyla insanları 
bir-birinə qırdıranlar, yağı edənlər, bəs görəsən, tanrı xofunu ağıllarından 
keçirirlərmi? Gücü, silahı, hakimiyyəti ələ keçirənlər anlamırlarmı heç bir 
imperiya zülmlə uzağa getmir? Gec-tez özülü, bünövrəsi titrəyir, divarları 
çökməyə başlayır.
Əsərdə  müəllif  İran-İraq  müharibəsindən,  sərhəddə  yerləşən  Sulduz 
şəhərinin adamlarının çəkdiyi müsibətlərdən obrazların diliylə yana-yana 
bəhs edir. Əsərdə kürd yaraqlılarından, onların şəhərə basqınından bəhs 
edən müəllif o insanların da faciəvi həyatını qələmə alır. Əslində imperiya-
lar daxilində yaşayan xalqları bir-birinə yağı etmək güc qurumlarının əlində 

---

258
ən  düşünülmüş  silahdır.  Elə  əsərdə  də  bu  gerçəkliklə  qarşı-qarşıyayıq. 
Kürdü türkə düşmən edənlər əslində “parçala, hökm sür” siyasətilə yaşayır 
və  çox  vaxt  da  buna  nail  olurlar.  Əzəli  Azərbaycan  torpaqlarına  sahib 
çıxmaq istəyənlər bu diyarda, bu məmləkətdə yaşayanların dillərinə yasaq 
qoyub. Əgər bir kimsənin kimliyini yox etmək istəyirlərsə, birinci onun 
danışdığı dildə olan kitaba, yazıya, əlifbaya qadağa qoyulur. Elə İran zül-
mü altında əzilən həmvətənlərimiz də bu yasaqla üz-üzədirlər. 
“Yüz il inqilab” əsəri haqqında yazılan məqalələrin birində oxumuşam 
ki,  əsərin  dilində  qüsurlar  var,  amma  mən  bunun  tam  əksini  deyərdim. 
Əsər çox şirin və oxunaqlı dildə yazılıb, Güneyin yapışıqlı, ürək oxşayan 
ləhcəsindən də çalarlar var romanda. Ələlxüsus nəzərə alsaq ki, əsəri ya-
zan  müəllif  yazısı-pozusu,  ana  dili  yasaq  edilmiş  bir  rejimdə  boya-başa 
çatıb,  fars  dilli  məktəb,  institut  bitirib  və  doğma  dildə  təhsil  almayıb, 
onda ancaq Sayman Aruza təşəkkürlər düşür, çünki ana dilli məktəblərlə 
dolu Quzeyimizdə nə qədər insanlarımız öz dilində təhsil almağı, bu dilin 
gözəlliklərindən bəhrələnməyi özünə ar bilib. Elə indi də bədii yaradıcılıqla 
məşğul olub, özünə şair, yazıçı adı verənlərin bir çoxunun yaratdığı ədəbi 
məhsullarda  bol-bol  dil  kasadlığı  ilə  üzləşirik.  Yenə  də  təkrar  edirəm, 
amma Sayman Aruz o tayda doğma dildə məktəb, tədris görməyib, yazılı 
şəkildə  ana  dilindən  bəhrələnməyib.  Onun  ana  dilində  əxz  etdiyi  yalnız 
şifahi  yolla  doğmalarından  eşitdiyi,  duyduqları  olub.  Bu  barədə  müəllif 
ən böyük təriflərə, alqışlara layiqdir. Deməli, Güneyli bacı-qardaşlarımız 
şifahi  şəkildə  bu  dili  yaşadıb,  nəsildən-nəslə  ötürüb.  Biz  kirilə  keçəndə 
onlar da bizimlə kiril əlifbası ilə yazışdılar, məktublaşdılar, latına keçəndə 
latın əlifbası ilə. Allah sizləri qorusun, əziz Güneylilər.
Bir-iki  kəlmə  də  xaçpərəst  və  müsəlmanlar  arasında  paralellər  apar-
maq  istəyirəm.  Hamımızın  bildiyi  kimi Azərbaycanın  Quzey  tərəfi  Rus 
imperiyasının əsarəti altında olub, bu əsarətə baxmayaraq, biz öz dilimizdə 
yazıb oxumuşuq, təhsil almışıq, orta-ali məktəblərimiz olub, amma ruslar 
bizə tam yad bir millət olub həm dili ilə, həm dini ilə. Amma bizim ana 
dilimizə yasaq qoymayıb, bu dildə tədrisimizi əlimizdən almayıb, bu dildə 
musiqimiz,  muğamatımız,  folklorumuz,  ədəbiyyatımız,  elmimiz  inkişaf 
edib, nə qədər başqa sahələrdə bizə qarşı qəddar olsalar belə…
Azərbaycanın  Güney  tərəfi  isə  İranın  əsarəti  altındadır.  Dini,  hətta 
məzhəbi  (hərçənd  ki,  mən  məzhəbləri  qəbul  etmirəm  və  tanımıram)  də 
bizimlə  eyni  olan  bir  xalq  niyə  bizim  dilimizə,  varlığımıza  qarşı  belə 

---

259
amansız mövqedədir? Məgər islami dəyərlər qəddarlığımı, başqa xalqların 
varlığını danmağımı təbliğ edir? Əsla yox! İslam, təkcə islam yox, büt-
ün dini kitablar, sülh, ülfət, sədaqət, saflıq, xeyirxahlıq aşılayır insanlara. 
Əfsus, nə fayda, səhərdən axşama qədər “Allahu-əkbər” deyənlər, möhürlə 
alnını göyərdənlər insanların haqqını tapdalayır, 50 milyonluq bir xalqın 
dilinə yasaq qoyur. Bu da bizim din qardaşlarımız, dindaşlarımız.
Güneyli-Quzeyli Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli gənc simalarından 
biri olan Sayman Aruz millətimizin dəhşətli həyat hekayətini özünəməxsus 
dillə yana-yana, qövr edə-edə “Yüz il inqilab” romanında qələmə alıb və 
dəyərli sözə, mənəviyyata qiymət verən vətən əhlinin ixtiyarına verib. And 
olsun kitaba və qələmə, bu kitabı oxuyan heç nə itirməz, əksinə, içində 
Vətən  eşqi  şahə  qalxar,  sizlərə  bu  eşqlə  baş-başa  qalmağı  diləyirəm. 
Sayman Aruza isə yeni-yeni yaradıcılıq uğurları…