Sport faoliyati

2.3 Jismoniy tarbiya tizimida milliy harakatli o ‘yinlarning o*rni
Jismoniy tarbiya nazariyasi va amallyotlda jismoniy madaniyat, sport harakati va jismoniy tarbiya vositaluri maxsus tizimlar turkumi deb ishlatiladi. J ismoniy tarbiya tizimining muhim bosqichlaridan bin jismoniy vositalardir. Ularning tarkibiy qismi esa gimnastika, sport turhiri, harakatli o‘yinlarvatabiatning sog‘lomlashtiruvchj (quyosh, havo, suv, gigienik omillar) ta’sir kuchlaridan iborat. Ko‘rinib turibdiki, harakatli о‘yinlar jismoniy tarbiya tizimining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Harakatli о‘yinlar tnazmun va shakl jihatdan quyidagi turlaiga boiinadi: 1. Jamoali (komanda) о‘yinlar. 2. Ommaviy (ko‘pchilik birgalikda o‘ynaydigan) o‘yjaiar. 3. Yakka tartibda yoki juftlikda o'ynaladigan o‘yinlar. 4. Estafetali o‘yinlar. Jamoali (komandali) o‘yinlarda ikki yoki undan ortiq jamoalar ishtirok etadi. Masalan, «Oq terakmi, ko‘k terak»; «K;lrtoshka ekish» o‘yinlari. Ommaviy harakatli o‘yinlarda barcha qatnashchilar b^avariga o‘yinda ishtirok etadilar. Maslan, «Yomg‘ir», «Kalxat k e l^ qQch holam» va h.k. Yakka yoki juft bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o ‘yinl%da bir yoki ikki qatnashchi ishtirok etadi: Masalan, «mushuk va si%q0n», «Xo‘rozlar jangi», «Yelka urishtirish» va h.k. Estafetali harakatli o‘yinlar ham jamoali, umumiy v^yaj&a (juft) tartibda bo‘lishi mumkin. Masalan, jismoniy tarbiya tizjmida mashqlar va harakatli o ‘yinlami yoshlarga o‘rgatadigan u%umiy va maxsus tamoyillar (prinsiplar) hamda usullar mavjud, ya’ni sh ug‘ ullanuvchilaming yoshi, jismoniy tayyoigarligi vajinsig^qarab <>'yinlar turkumi belgilanadi. Umumta’lim maktablaming jismoniy tarbiya dasturlarida milliy harakatli o‘yinlar sinflarga (1—4 ,5—7( 27 8—9) qarab belgilangan. Chunki, ta’kidlanganidek о‘yinlar bolalarning yoshiga qarab o‘rgatiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan harakatli o‘yinlar yuqori sinf o‘quvchilari uchun o‘ta oson va uncha qiziqarli bolmaydi. Yuqori sinflar uchun belgilangan o‘yinlar esa quyi sinf o'quvchilari uchun qiyin bo‘ladi. Bunday holatlar akademik litseylar, o ‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarida qo£llanilmasa-da, lekin o‘yinlar ulaming bo‘lajak kasb-hunarlariga moslashtirilishi lozim. Masalan, qishloq va suv xo‘jaligi tizimidagi bolajak mutaxassislarga (chorvadorlik sohasi) «Piyoda ko‘pkari», «Eshak mindi», «Cho‘pon», «Podato‘p», kurash, piyoda poyga, to ‘pli estafetalar va shunga o‘xshash o‘yinlar qo‘llanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ta’kidlash lozimki, jismoniy tarbiya darslari, sport mashg‘ulotlari (trenirovkalar), turli xil sport musobaqalari jarayonlarida harakatli o cyinlarni tashkil qilish va o ‘tkazishga maxsus tayyorgarliktalab etiladi. Ayniqsa, o‘qituvchi (tashldlotchi), turli xil sport musobaqalari, o‘yinlarini mukammal bilishi, uning turli variantlarini qollay olishi lozim. Harakatli o‘yinlar uchun, eng awalo, sharoitlami (vaqt, joy, qiziqishni) hisobga olish zarurdir. Keng va toza joylar, maydonlardagi harakatli o‘yinIami uyushtirish ancha qulayliklar yaratadi. Bu nday joylarda shug‘ullanuvchilaming erkin yugurishi, sakrashi va turli harakatlarni mustaqil ravishda bajarishlari, quvnab, xursand bo'lib o'ynashlari uchun imkoniyatlarbo‘ladi. Darsdan tashqari (katta tanaffus, uy, ko‘cha, maydonda va h.k.) vaqtlarda tashkil etiladigan harakatli o‘yinlami bajarishda ham yuqorida ta’kidlangan talabalar amalga oshiriladi. Aks holda, 28 kiehik va katta yoshdagi bolalaming aralashib о'упмЫаг! ultr omsida turli kelisbmovchiliklar, janjalli holatlar, jarohutluml koltirih chiqarishi yoki yuqumli kasalliklar yuqtirib olish holatlarl yuzilgii kelishi mumkin. Jismoniy madaniyat va sport harakatida jismoniy tarbiya tiziinining tarmoqlari juda ko‘pdir. Aholi istiqomat joylari, dam olish va ko‘ngil ochish-istirohat bog‘lari, yozgi dam olish-sog'lomlashtirish oromgohlari, talabalaming yozgi sport maskanlari, sliifoxonalar va sanatoriyalardagi jismoniy tarbiya ishlari shular jumlasidan hisoblanadi. E’tirof etish mumkinki, mazkur maskanlarda ommaviy tashkil rtiladigan ommaviy soglomlashtiravchi jismoniy madaniyat va sport tadbirlari negizida milliy harakatli o ‘yinlar salmoqli o‘rin tutadi. Milliy harakatli o‘yinlarsiz bironta ham sport mashg‘ulotlari o'tkazilmaydi, deyish mumkin. Hatto oliy ligadagi futbolchilar, vollcybolchilar va boshqa sport turlarida shug‘ullanuvchi mohir sportchilar ham mashg‘ulotlarda va yakka tartibda o‘zlariga xos bo'lgan harakatli o ‘yinlarni bajarishadi. Buning boisi shundaki, harakatli o‘yinlar gavda (mushak) chigallarini yozish (razminka), ko'ngil ochish (zavqlanish, xursand bo‘lish va h.k.) va jismoniy hlfnlliirni tayyorlashda maxsus yoki umumiy mashq-o‘yin sifatida Xl/mat qiladi. J ismoniy tarbiya tizimida oila va bogechalarda harakatli o‘yinIttrni tashkil qilishga alohida e’tibor beriladi. Oilada bola tug‘ilgan kundan boshlab, uni sog‘lom o‘sishi lichun bor imkoniyatlar ishga solinadi. Ovozli (shiqillovchi) 29 o‘yinchoqlar va hayvonlar shaklidagi o‘yinchoqlar (mushuk, qo‘y, kuchuk, ayiq, turli parrandalar shaklidagi, mashinalar, to‘plar va h.k.) bolalaming harakat qilishi, emaklashi va asta-sekin turib yurishlariga sabab bo‘ladi. Yura boshlagan bolalami to‘p bilan o‘ynatish ulardagi barcha tabiiy maxsus harakatlami ixcham, tez bajarishga yetaklaydi. Asta-sekin yosh bolalar (3—5 yosh) o‘zlari o'rgangan va ko‘cha maydonlarida o‘ynagan murakkab harakatli va qiziqarli o‘yinlarini mustaqil ravishda bajara olishadi. Umuman olganda, oila sharoitida o‘rgangan harakatli o‘yinlar bolalar hayotida uzoq vaqtlar davom etadi va ular bu o‘yinlarni takomillashtiradilar. Jismoniy tarbiya, jismoniy ta’lim tizimida maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalari (bog‘chalar)da mashqlar, harakatli о‘yinlar eng zarur va qiziqarli jarayondir. Bog‘chalarda jismoniy tarbiya ishlari bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularasosida bolalaming yoshiga (1—3, 4—6 yosh) qarab turli mashqlar o‘yin sifatida o'tkaziladi. Kichik yoshdagi bolalar uchun, asosan, sayr, o‘yinchoqlar bilan mashg‘ulotlar o‘tkazilsa, katta yoshdagi bog‘cha bolalari uchun esa to‘p o‘yinlari, estafeta, osilib chiqish, oshib tushish kabi o‘yinlar ko‘p qo‘llaniladi. Harakatli o‘yinlaming eng muhim xususiyatlaridan yana biri shundaki, eng kichik yoshdagi bolalaming gapirishi, yangi so‘zlami o‘rganishiga, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining esa nutqini o‘stirishga xizmat qiladi. Shuningdek, о ‘yinlar mazmunida axloqiy tarbiya, musiqani sevish, ruhiy holatni yaxshilash, muvozanatni saqlash kabi juda ko‘p jihatlar va sifatlar mujassamlashgan bo‘ladi. 30 Bolalaming yoshidan va qanday o'yinlar qo‘llanilishidan qat‘iy nazar, ularning mazmun va maqsadlari gavdani to ‘g‘ri o‘stirish, liarakatchanlik, tezlikni oshirish, sog‘ o ‘sish va chiniqishga qaral iladi. Bunday o‘yinlar hayotiy ehtiyoj mashqlari (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, osilish, suzish va h.k.) hisoblanib, ularning ko‘pchiligi ijodiy fikrlash va amalda qoMlashni talab etadi. Jismoniy tarbiya tizimida amaliy-kasbiy jismoniy tarbiya ham muhim o ‘rin egallaydi. 0 4 o'chiruvchilar, harbiy xizmatchilar (ularning tarkibi va tarmoqlari keng), tez yordam ko‘rsatuvchilar hayotida umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik muhim omillardan hisoblanadi. Ularning kasbiy, jismoniy mehnatlari va ish I'aoliyatlarida harakatli o‘yinlar (musobaqa shaklida) asosiy o‘rinda (uradi. Masalan, suv sepish, o£t o'chirish asboblari, narvon va boshqa zaruriy texnik vositalami manzilga yetkazish, ko‘p qavatli uylarga chiqish kabi maxsus harakatlami o'rgatish, eng awalo, o'yin-musobaqa (estafeta) shaklida o‘tkaziladi. Davlatimiz chegaralarini qo‘riqlashda chegarachilarga otda yurish, tog‘lardan o‘tish, daryoda suzish, samolyotdan sakrash mashqlarini o‘rgatishda ham maxsus tayyorgarlik o‘yin musobaqa shaklida amalga oshiriladi. U muman olganda, jismoniy tarbiya va uning asosiy vositalari, shuningdek, harakatli o‘yinlar qo‘llanilmaydigan biron soha yo‘q, ilcyish mumkin. 0 ‘zbekiston Mustaqilligi yillari davrida jismoniy madaniyat va sportning tarmoqlari ancha kuchaymoqda. Buni nogironlar sponi, davolash muassasalari va soglomlashtirish markazlaridagi jismoniy tarbiya mashg£ulotlari (trenajyorlar) misolida ko‘rish mumkin.