Sport va harakatli

 
 
 
 

---

35 
3.3 O‘ZBEKISTONDA BASKETBOLNING RIVOJLANISH 
TARIXI 
 
O‘zbekiston hududida basketbol 1913-1914-yillarda tarqala 
boshlaganligi haqida ma’lumotlar bor. Ammo, o`lkamizda basketbol 
faqat 1920-yillardan keyingina chinakamiga rivojlana boshladi. O‘zbek 
jismoniy tarbiyachilarining basketbol o`yini bilan tanishishi Vseobuch 
vakili L.Barxashning nomi bilan bog`liq. O‘zbekiston hali Sovet Ittifoqi 
tarkibiga qo`shilgandan keyin, 1920-yilda L.Barxash Farg`ona 
(Skobelev) shahrida birinchi bor basketbolchilar jamoasini tuzadi. U 
o`yinchilarni o`yin qoidalari bilan tanishtirib, ko`rgazmali o`yin 
o`tkazadi. Har bir jamoada 9 kishidan iborat o`yinchi bo`lib, ular 28x16 
metrli maydonda o`ynar edilar. Maydon ko`ndalang chiziqlar bilan uch 
qismga bo`linib, basketbolchilar uch himoyachi, uch yarim himoyachi 
va uch hujumchiga ajratilardi. Ular o`z chiziqlarida o`ynab, to`pni 
savatga ikki qo`l bilan pastdan otar edilar.
 
Toshkent shahrida basketbol jamoasini birinchi bo`lib harbiy 
maktab o`qituvchisi S.Starshiy tashkil qildi. P.Taranov, A.Bogachenkov, 
Yu.Belotserkovskiylar shu jamoa a’zosi edilar. Bu yerda birinchi o`yin 
1920-yilning sentabr oyida «Vseobuch» maydonida bo`lib o`tdi. Har bir 
jamoa tarkibida beshtadan o`yinchi bo`lib, o`yin futbol to`pi bilan olib 
borilgan. Savat sifatida maydonning ikki qarama-qarshi tamonida 
o`rnatilgan langarga osib qo`yilgan tagi olib tashlangan chelaklardan 
foydalanilgan. 1920-yilning yozi va kuzida bir necha ko`rgazmali 
o`yinlar o`tkazilgan edi. Yangi o`yinda ayol-qizlar ham ishtirok eta 
boshlashdi. 1920-yilning sentabr oyida Andijon shahrida jismoniy 
tarbiya yo`riqchisi I.Blutskiy boshchiligida ayollar basketbol jamoasi 
tashkil etiladi. Qizlar unga «Sokol» («Lochin») nomini berishgan edi. 
O`yin 
tashabbuskorlari 
bo`lib 
opa-singil 
T.va 
I.Mixaylovalar, 
I.Voronkova, Z.Torokova, L.Dzvenskaya, A.Abramova, D.Shaporenko 
va boshqalar jonbozlik ko`rsatganlar, bir oz vaqt o`tib, ularning soni 17 
taga yetdi.
Basketbol to`garaklari keyinchalik Namangan, Samarqand va 
respublikamizning turli shaharlaridagi korxonalar, fabrika, zavod hamda 
boshqa tashkilotlarda ham tashkil qilina boshladi. 1924-yilda Sirdaryoda 
o`tkazilgan viloyat olimpiadasi dasturiga basketbol o`yini birinchi marta 
kiritiladi. Musobaqalar 1922-yildagi Moskva qoidalari asosida 
o`tkaziladi. O`yin vaqti 40 minut bo`lib, har bir jamoa 5 kishidan iborat 
edi (ikkita hujumchi, markaziy o`yinchi va ikkita himoyachi). Faqatgina 

---

36 
markaziy o`yinchi himoyaga qaytib kelar edi, o`yinda yesa hech qanday 
murakkab harakatlar qo`llanilmasdi. Jarima to`plarini otish jamoaning 
bitta o`yinchisi zimmasida bo`lardi. O`yin davomida basketbolchini 
faqat jarohatlanganidagina almashtirish mumkin yedi. Maydon 
markazida dastlabki to`p otishda qatnashayotgan basketbolchilar bitta 
qo`llarini orqalariga qilib turishlari, jamoalarning hujumchilari esa old 
zonaga o`tib turishlari lozim edi. Basketbolchi bir joyda turib to`pni uch 
soniyadan ortiq tutib turishi ta’qiqlanardi. To`pni savatga ikki qo`l bilan 
pastdan va bir qo`l bilan yelkadan otish keng qo`llaniladigan usullardan 
bo`lib hisoblangan. 
Olimpiadada 10 ta erkak va 4 ta ayollar jamoalari qatnashdi. 
Erkaklar orasida eng kuchlilar safida Toshkentning birlashgan maktabi 
(TBM) va talabalar sport klubi (TSK) hisoblangan edilar. Ayollar 
orasida TSK peshqadamlik qildi. Erkaklar orasida, shartli ravishda, 
TBM va TSK g`olib deb topildilar, chunki bular orasidagi o`yin 
natijasiga norozilik bildirilgan edi.
O`rta Osiyo hududida bir necha respublika tashkil etilgach, 1925-
yildan boshlab respublikamizda jismoniy tarbiya va sportning jumladan, 
basketbolning ham rivojlanishida ma’lum iz qoldiradigan ishlar olib 
borildi. 
Respublika bo`ylab keng tarqalayotgan basketbol o`yini 1927-yilda 
Butun o‘zbek spartakiadasi dasturiga kiritildi. Bu spartakiadada 
Toshkent shahri, Andijon, Samarqand, Farg`ona terma jamoalari 
qatnashdilar. O`yinlar chiqib ketish usuli bilan o`tkazilgan: bir o`yinni 
yutqazgan chiqib ketadi. 
1928-yilda II Butun o‘zbek spartakiadasi bo`lib o`tdi. Spartakiadada 
Toshkentning erkaklar va ayollar jamoalari birinchi o`rinni egalladilar. 
Bu 
bellashuvda 
Moskvada 
o`tkaziladigan 
sobiq 
Butunittifoq 
spartakiadasiga qatnashadigan terma jamoa a’zolari aniqlandi. 
Bu spartakiada O‘zbekiston basketbolchilari birinchi xalqaro 
uchrashuvni o`tkazdilar. Ular Fransiya terma jamoasi bilan uchrashib, 
49:12 (erkaklar) va 24:12 (ayollar) hisoblari bilan g`alaba qozondilar.
 
1934-yili basketbol bo`yicha o`tkazilgan birinchi O`rta Osiyo 
spartakiadasida O‘zbekiston erkaklar va ayollar terma jamoalari birinchi 
o`rinlarni egalladilar. 
O‘zbekiston basketbolchilari 1935-yilda Leningradda o`tkazilgan 
Butunittifoq musobaqalarida qatnashib, erkaklar - 12,ayollar 11-
o`rinlarni egalladilar. 
1939-yilda mamlakatimizda musobaqaning yangi qoidalari joriy 

---

37 
etildi. Bu qoidalar halqaro musobaqalar qoidalariga munosib tuzilgandi. 
Ikkinchi jahon urishi boshlanishi bilan O‘zbekiston jismoniy tarbiya 
tashkilotlari o`z ishlarini urush davri talablari asosida qayta tashkil 
etdilar. Respublikada umumiy harbiy ta’lim joriy etildi, harbiy o`quv 
muassasalari tuzildi. 
1945-yilda Toshkentda III Butuno‘zbek spartakiadasi bo`lib o`tdi. 
Spartakiadaning basketbol turnirida ayollar va erkaklarning 7 tadan 
jamoalari qatnashdi. Birinchi o`rinni Toshkentning ayollar va erkaklar 
jamoalari egalladilar. 
1946-yilda Andijonda mahalliy millat erkaklarining jamoalari 
o`rtasida ikkinchi respublika chempionati o`tkazildi. Bu musobaqalarda 
respublikamizning 8 ta viloyatidan 50 ta kishi qatnashdi. Musobaqalar 
juda qiyin sharoitda: zalning kattaligi 20x10.4 metr bo`lib, shit devorga 
mahkamlangan, yorug`lik manbalari o`rnatilmagan ahvolda o`tkazilgan 
edi. Qiziqi shundaki, musobaqa uchun Andijon shahrida faqat bitta 
basketbol to`pi topilgan edi. 
Bu musobaqalarda U.Bektemirov, U.Umarov, A.Shermuhammedov, 
A.Minovarxo`jayev, 
T.Isaxo`jayev, 
X.Sultanov 
va 
K.Musaxo`jayevlardan tashkil topgan Toshkent shahri 1-o`rinni 
egalladi.