St və mks” fakultəsi “Meliorasiya və stt”

BAKI-2021

Çayların qida mənbələri və hidroqrafın genetik

parçalanması.
Çaylar səth və yeraltı sularla qidalanırlar. Ümumiyyətlə qida mənbələri 4

növdür: yağış, qar, buzlaq və yeraltı sular. Bunlardan ilk üçü səth sularına aiddir.

Çayların qidalanmasının əsas amilllərindən biri iqlim şəraitidir və məşhur

meteoroloq A.İ.Voeykov dediyi kimi-çaylar iqlimin məhsuludur.

Müxtəlif çay hövzələrində bu və başqa qida mənbəyinin üstün olması yerli

şəraitdən asılıdır. Bəzən hövzələr üçün hansı növ qidanın üstün olduğunu

müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Bu halda qarışıq qidalanma məfhumundan

istifadə edilir.

Çaylarda axımın yaranmasına iqlimdən başqa bitki örtüyü, torpaq, relyef və

antropogen amillər də böyük təsir göstərir. Çay hövzələrinin geoloji quruluşundan

asılı olaraq yeraltı suların qidalanmada rolu müəyyən edilə bilər. Yağışla

qidalanma əsasən leysan və uzun müddət davam edən yağışlar hesabına olur.

Leysan yağışlar qısa müddət davam edir, bu vaxt çayların sululuğu kəskin artır və

yağışdan sonra isə tədricən azalır. Uzun müddət davam edən yağış, əsasən böyük

ərazini əhatə edir və çayı uzun müddət qidalandırır. Ekvatorial və iqlim qurşağının,

Lənkəran təbii vilayətinin çayları əsasən yağış suları ilə qidalanır.

Qış zamanı yığılmış qar yazda əriməyə başlayır və ərinti suları çayları

qidalandırır. Qar sularından qidalanma qarda olan su ehtiyatlarından və ərimə

dövründəki hava şəraitindən asılıdır. Şərqi Avropanın düzənlik çaylarının axımının

50%-dən çoxunu qar suları təşkil edir.Buzlaq suyu ilə qidalanma yüksək dağlıq

rayonların çayları üçün səciyyəvidir. Buzlaq suyu ilə qidalanan çaylarda sululuq

yay dövründə artır (Amudərya, Sırdərya). Qar əridikdə və yağışdan sonra suyun bir

hissəsi torpaq-süxur təbəqəsinə hopur və yeraltı suların ehtiyatını artırır. Sonra isə

il ərzində müntəzəm olaraq çayı qidalandırır.Cənubdan şimala doğru çayların

qidalanmasında yeraltı suların rolu artır. Daimi donuşluq yayılmış ərazilərdə

yeraltı sularla qidalanma çox cüzidir. Volqa çayının illik aximının 30%-ni yeraltı

sular təşkil edir. Ümumiyyətlə, çayların su ilə qidalanmasında 2-3 qida mənbəyi

iştirak edir. Belə qarışıq qidalanma çayların əksəriyyəti üçün xarakterikdir.

Çayların axım həcmini hesabladıqda və axımın il ərzində paylanmasını

müəyyənləşdirdikdə onların qida mənbələrini öyrənmək vacibdir.

Mülayim qurşaqda çayların çoxu qar suları ilə qidalanır. Qar suları ilə yanaşı,

şimala getdikcə yeraltı və yağış sularının da payı artır.Dneprin aşağı axınından

Azov dənizinə kimi olan ərazidə, Aşağı Volqaboyunda və Şimali Qazaxıstanda

çaylar demək olar ki, ancaq yazda qqarın əriməsindən əmələ gələn sularla

qidalanır. Bu rayonlarda yeraltı sular çox dərində yerləşir, yağış suları isə əsasən

buxarlanmaya sərf olunur. Kiçik hövzəyə malik olan çayların çoxu yay aylarında

tamamilə quruyur. Çöl və meşə-çöl zonalarında yeraltı sular çox da dərində

olmadığı üçün çayların qidalanmasında iştirak edir. Ancaq yenə də həmin

zonalarda çayların əsas qida mənbəyini qar suları təşkil edir və onların axımının

əsas hissəsi yaz gursululuğu dövrünə təsadüf edir. Dağ çaylarında qidalanma çox zaman qar və buzlaq suyunun hesabına olur.

Buzlaq çayları qış aylarında ancaq yeraltı sularla qidalanır. Qeyd edək ki, dağ

çaylarının qidalanma xüsusiyyətləri yüksəklikdən asılı olaraq dəyişir.

Böyük çayların qidalanması, onların axıb keçdiyi ərazilərin müxtəlif fizikicoğrafi

şəraitə malik olması ilə əlaqədar mürəkkəb xarakter daşıyır. Belə çaylarda

qidalanma çox zaman qarışıq olur. Şərqi Asiya çaylarının qidasının əsasını musson

yağışları təşkil edir. Musson yağışları ilin isti dövründə yağır.

Qeyd etmək lazımdır ki, daimi donuşluq yayılmış ərazilərdən keçən çayların

yeraltı sularla qidalanması çox cüzi olur və həmin ərazidəki çayların qida

mənbələri qar və yağış sularıdır.