Sual Seçkil ərin mahiyyəti və funksiyaları

 
Sual 3. Seçki sisteml
əri 
Seçki sistemləri seçkili dövlət orqanlarının formalaşması qaydaları, bu qaydaların cəmidir. Onların əsasında 
elektoratla hökumət və parlament arasında münasibətlər formalaşır. Seçki sisteminin bir neçə əsas tipi var: majoritar, 
proporsional və qarışıq. Majoritar (çoxluq) seçki sistemi çox qədim sistemdir. 107 Bu seçki sistemində seçicilər ayrı-
ayrı namizədlərə səs verir. Majoritar seçki sitemi çoxluğun iradəsinə əsaslanır. Yəni seçicilərin çoxu-50+1 nəfəri hansı 
namizədi dəstəkləyirsə, o da seçilir. Nisbi çoxluq prinsipinin məntiqinə görə qalib olmaq üçün rəqibdən çox səs 
toplamaq lazım gəlir. Majoritar seçki sisteminin özünəxas çatışmayan cəhətləri var. Məsələn, namizədlər çoxaldıqca 
tələb olan səslərin sayı da azalır. Əgər konkret bir seçki dairəsində 10 nəfər namizəd yarışırsa, onlardan biri seçicilərin 
10%-nin səsi ilə seçilmək imkanı qazanır. Deməli bu zaman qalan 90%-in, yəni mütləq çoxluğun səsi təsir gücünü 
itirir. Majoritar seçki sisteminin başqa qüsurları da var: seçicilərin faizinin aşağı olması; bir sıra hallarda ikinci turun 
keçirilməsi (digər ölkələrdən fərqli olaraq Fransa parlamentinə seçkilərdə ikinci tura 12, 5% səs toplayan bütün 
namizədlər keçir); siyasi partiyaların hakimiyyət strukturlarında təmsilçilik dərəcəsinin aşağı düşməsi; partiyalardan, 
bloklardan mandat alanlarla, onlara səs verənlər arasında disproporsiyanın yaranması (ayrı-ayrı seçki dairələrində bir 
seçki blokunun, siyasi partiyanın namizədlərindən 90%-i ikinci, 10 %-i birinci yerə çıxırsa, həmin seçki bloku, yaxud 
partiya bütövlükdə ölkə ərazisi üzrə çoxsaylı seçici səsi itirir) və s.
Hazırda bu sistemdən Böyük Britaniya, ABŞ, Kanada, Hindistan və b. ölkələrdə uğurla istifadə olunur. 
Proporsional sistemə görə deputat mandatları seçkidə iştirak etmiş partiyalar və seçki blokları arasında 
toplanan səslərə mütənasib qaydada bölünür. Partiya və Blokların siyahısı əvvəlcədən tərtib olunur və MSK-ya təqdim 

---

edilir. Proporsional seçki sistemi də dünyada geniş yayılmış sistemlərdəndir. Hazırda Avstriya, Danimarka, Belçika, 
Braziliya, İsrail, Portuqaliya, İsveçrə, Hollandiya kimi ölkələrdə bu seçki sistemi tətbiq olunur. Səslərin həddən artıq 
bölünməsinin qarşısını almaq üçün bir çox ölkələrin seçki qanunvericiliyi zəruri minimum hədd müəyyənləşdirir. Seçki 
108 barajı adlandırılan bu minimum hədd, müxtəlif ölkələrdə müxtəlif cürdür. Məsələn, bu baraj Misirdə 8%, İsveçdə 
4%, Argentinada 3%, Türkiyədə 10%-dir.
Bu barajı aşa bilməyən partiyalar parlamentdə heç bir yer ala bilmir. Toplanan səslərin nəticələrinə mütənasib 
olaraq partiyalar parlamentdə təmsilçilik üçün mandat qazanırlar. Partiya siyahılarından namizədlərin mandat 
qazanması iki əsas prinsip əsasında müəyyənləşdirilir: 
1. Növbəlilik, yəni deputat mandatı partiya siyahısındakı birinci namizəddən başlanaraq ardıcıllıqla qazanılır.
2. Preferensiallıq (rəğbət), yəni seçicilər rəğbətdən asılı olaraq namizədlərin siyahıdakı yerini dəyişə bilirlər. Bu 
prinsipin üstün cəhəti odur ki, majoritar seçki sistemində olduğu kimi seçicilərin siyasi rəyi və istəyi nəzərə alınır.
Lakin proporsional seçki sistemi də ideal deyil, onun da çatışmayan cəhətləri var. Bu seçki sisteminin tətbiq 
olunduğu ölkələrdə bir çox hallarda cəmiyyətin siyasi həyatında ciddi rol oynaya bilməyən xırda partiyalar da böyük 
partiyalar kimi parlamentdə təmsil oluna bilir və siyasi hakimiyyətin fəaliyyətinə təsir göstərmək imkanı qazanırlar. 
Məsələn, 1990- cı ildə Polşa Seyminə seçkilər zamanı ölkədə elə də nüfuzu olmayan pivəsevərlər partiyası 3% seçici 
(sonra Polşada barajı aşma faizi dəyişdirildi) səsi qazandı və parlamentdəki 460 mandatdan 16 mandata sahib oldu. Bu 
seçki sistemi parlamentli və yarıprezidentli idarəçilik forması olan dövlətlərdə də problemlər yaradır. Belə ki, hökumət 
formalaşdırmaq üçün zəruri səs toplaya bilməyən partiyalar koalisiyalı hökumət qurmağa məcbur olur. Belə 
hökumətlər isə tez-tez böhranlarla üzləşir. Məsələn, Türkiyədə son beş ilə qədər qurulan hökumətlər koalisiyalı 
hökumətlər idi və bu üzdən də onların fəaliyyəti siyasi böhranlarla müşaiyət olunurdu. 1990-cı illərə qədər İtaliyada da 
eyni siyasi vəziyyət mövcud idi. Formalaşan koalisiyalı hökumətlərin ömrü bir ildən artıq olmurdu. Proporsional seçki 
sisteminin çatışmayan 109 cəhətlərindən biri də seçicilərin konkret namizədə deyil partiyaya, siyasi bloka səs 
verməsidir. Bu, eyni zamanda deputatların partiyalardan asılılığını artırır. Çünki siyahıdakı ardıcıllığı partiya 
müəyyənləşdirir. 
Qarışıq sistemin mahiyyəti odur ki, parlamentin bir hissəsi konkret, yəni təkmandatlı dairələrdə qələbə çalmış 
namizədlərdən, digər hissəsi isə partiya və blokların siyahısı üzrə müəyyənləşdirilimiş namizədlərdən formalaşdırılır. 
Yəni bu sistem proporsional və majoritar seçi sistemlərinin sintezindən, qarışığından ibarət bir sistemdir. Belə 
seçkilərdə hər bir seçici 2 səsə malik olur. Başqa sözlə, bir seçici həm majoritardan olan namizədə, həm də partiyanın 
və yaxud seçki blokunun namizədinə səs verir. Majoritar seçki sistemində seçici konkret bir dairənin namizədinə səs 
verirsə, proporsional sistemə əsasən seçici bütün ölkə üzrə hansısa partiya və seçki blokuna səs verir. Qarışıq seçki 
sistemi hazırda Almaniya, Litva, Yaponiya, Türkiyə, Meksika və b. ölkələrdə tətbiq edilir.