Şükürova Solmaz Gülağa qizi (magistrantin a. S. A)

2.3. Qeyri-neft sahələrinin inkişafının mövcud normativ hüquqi və 
qanunvericilik bazası. 
Azərbaycan Respublikasında təxminən son 18 ildir ki, qeyri-neft sektorunun 
inkişafı, o cümlədən iqtisadiyyatın və ixrac potensialının diversifikasiya 
mexanizminin formalaşdırılması prosesinə müsbət təsir göstərən 25-dən çox proqram, 
qanun, habelə hüquqi normativ aktlar qəbul edərək onları reallaşdırmışdır. Qəbul 
edilən qanunların müəyyən qismi, misal üçün, kiçik və orta sahibkarlığa dövlət 
dəstəyi,
XİZ-in formalaşdırılması, maliyyə sektoru üzrə sənaye bölmələrinin 
yaradılması, aqrar sferada çalışanlara müəyyən müddətli subsidiya, subvensiya və 
müxtəlif vergilərdən azadetmə istiqamətində qəbul edilən qanunlar iqtisadi 
diversifikasiyanın bünövrəsini formalaşdırmaq üçün vacib sayıla bilər. Digər 
qanunlar isə dövlətin sırf olaraq şaxələndirmə hədəfi kimi müəyyənləşdirdiyi konkret 
sahələrin inkişaf etdirilməsinə yönəldilib və onlar sektorial, eləcə də klasterial 
əhəmiyyətə malikdirlər. Buraya rabitə, çayçılıq, energetika, turizm, taxılçılıq, 
üzümçülük və bu kimi digər sahələrin inkişafı istiqamətində qəbul edilən qanunları 
aid etmək olar. Baxmayaraq ki, ümumilikdə iqtisadiyyatın, habelə qeyri-neft 
sektorunun inkişafının mövcud hüquqi normativ bazasında olan qanunverici 
sənədlərin əksəriyyəti 2000-ci illərdən sonrakı dövrə təsadüf edir, Azərbaycan 
müstəqilliyini bərpa etdikdən 21-ci əsrin başlanğıcınadək bu istiqamətdə bir neçə 
islahat həyata keçirməklə yanaşı mühüm qanunlar da qəbul etmişdir. 1992-ci ildə 

---

52 
qəbul edilmiş “Xarici İnvestisiyaların qorunması” haqqında, 1995-ci ildən qüvvəyə 
minmiş “İnvestisiya fəaliyyəti” haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunları, , 
“Torpaq islahatı” haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu, həmçinin digər 
qanunverici aktlar və hüquqi normativlər o dövr üçün ən mühüm qanunverici 
sənədlər kimi qiymətləndirilə bilər. 
2002-2005-ci illəri əhatə edən “Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı üzrə Dövlət 
Proqramı”nda ümumilikdə qeyri-neft sektorunun şaxələndirilməsinə yönəldilmiş 3 
mühüm prioriteti sezmək mümkündür: 1) ETT-nin ən son nailiyyətlərinin kimya 
sənayəsinə tətbiq edilməsi; 2) Kiçik və orta təsərrüfat müəssisələrində istehsal olunan 
məhsulların kəmiyyət və keyfiyyətinin artırılması vasitəsilə ixrac potensialının 
genişləndirilməsi və onun stimullaşdırılması; 3) Regionlarda maliyyə-kredit 
institutları və aqroservislər şəbəkəsinin əhatə dairəsinin daha da genişləndirilməsi, 
həmçinin sənətkarlığın inkişaf etdirilməsi nəticəsində regional tərəqqiyə nail 
olunması. 
“Aqrar bölmənin inkişafına dair Dövlət proqramı(2002-2006-cı illər üzrə)”nda 
aqrar bölmənin inkişafı, bu sahədə istehsal olunan məhsulların rəqabətqabiliyyətinin 
artırılması, yerli tələbatın daxili istehsal tərəfindən ödənilməsi, ölkə regionlarının 
spesifik iqtisadiyyat bölmələrinin yenidən dirçəldilməsi, ixracyönümlü sektorlara 
güzəştlərin tətbiq edilməsi əsas məqsədlər sırasına daxil idi. 
2002-2005-ci illər üzrə “Turizmin inkişafına aid Dövlət Proqramı”nın əsas 
hədəfləri Azərbaycanda rəqabətqabiliyyətli turizm bazarının formalaşdırılması, 
turizm potensialından effektiv istifadə, turizm sektoruna investisiyaların cəlb 
edilməsi, turizmin regional infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, xarici turistlərin 
ölkəyə gəlişini rahatlaşdırmaq üçün gömrük, viza və başqa qaydaların 
asanlaşdırılması olmuşdur. 
“İnformasiya 
Kommunikasiya 
Texnologiyalarının 
inkişafı 
üzrə 
Milli 
Strategiya(2003-2012-ci illər üzrə)”da qarşıya qoyulmuş başlıca məqsədlər 
Azərbaycanın demokratik tərəqqisinin təmin edilməsi üçün İKT-dən iqtisadiyyatın 

---

53 
bütün sahələrində daha çox istifadə edilməsi və ölkəmizin informasiya cəmiyyətinə 
keçməsinin təşkil edilməsi məsələləri idi. Eyni zamanda, bu qanunverici sənəddə 
Azərbaycanın intellektual və soial-iqtisadi potensialının gücləndirilməsi, biliklərə 
əsaslanan rəqabətədözümlü informasiya iqtisadiyyatının formalaşdırılması, 
regionlarda telekommunikasiya qovşaqlarının və rabitə infrastrukturunun yenidən 
qurulması, 
electron 
iqtisadiyyatın 
yaradılması 
vacib 
vəzifələr 
olaraq 
müəyyənləşdirilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu bölmədə qeyri-neft sektorunun 
inkişafı və şaxələndirilməsinə təkan verə bilən tədbirlər sırasına İKT-nin qeyri-neft 
sahələrində, habelə özəl bölmədə kütləvi şəkildə tətbiq edilməsi, sənaye üzrə İKT-nin 
restrukturizasiya olunması, eləcə də istehsal edilən məhsul və xidmətlərin ixrac 
potensialının yüksəldilməsi istiqamətləri daxildir. 
2003-2005-ci illər üçün “Azərbaycanda yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf 
üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində regionların və qeyri-neft sahələrindən 3-nün 
inkişaf etdirilməsi yerinə yetirilməli olan iqtisadi tədbirlərin ən mühüm prioritetləri 
kimi xarakterizə edilmişdir və onlara aiddir: 1) Energetika sahəsinin davamlı inkişafı 
naminə alternativ enerji mənbələrindən istifadə sisteminin formalaşdırılması və bu 
sahədə istehsal miqyasının çoxaldılması; 2) Kənd təsərrüfatında istehsalçılara güzəştli 
vergilərin təşkil edilməsi ilə sahibkarlığın inkişafı və təşviqi, ölkə regionlarında 
maliyyə durumunun yaxşılaşdırılması və göstərilən maliyyə xidmətlərinin artırılması, 
ətraf mühitin mühafizəsinin və torpaqların keyfiyyətinin daha da yaxşılaşdırılması; 3) 
Turizm sektoru ilə əlaqədar birinci dərəcəli istiqamət kimi dövlətin və özəl bölmənin 
maliyyəsi hesabına regional turizmin tərəqqisi və bu baxımdan dövlətin iqtisadi 
siyasətinin effektiv şəkildə qarşılıqlı surətdə əlaqələndirilməsi. 
“Azərbaycan 
Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət 
Proqramı(2004-2008-ci illər üzrə)”nda müvafiq dövr ərzində müxtəlif regionlarda 
dayanıqlı iqtisadi inkişafa təkan verən faktorlar, bununlar əlaqədar olaraq dövlətin 
iqtisadi siyasətinin və qayğısının mühüm prioritetləri müəyyənləşdirilmişdir. 
Azərbaycanın ayrı-ayrı regionlarında olan iqtisadi potensialdan düzgün şəkildə 

---

54 
istifadə edilməsi nəticəsində iqtisadiyyatın müxtəlif bölmələrinin davamlı inkişafına, 
məşğulluq dərəcəsinin artırılmasına, istehsal təsərrüfatlarının fəaliyyətinin 
çoxaldılmasına, sahibkarlara əlverişli şərait yaratmaq vasitəsi ilə ölkə əhalisinin həyat 
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və iqtisadiyyatın stabil və davamlı tərəqqisinin 
təmin olunmasına, o cümlədən qeyri-neft sənayesinin inkişafına və regional tarazlığa 
müvəffəq olmaq bu proqramın öndəgedən hədəfləri idi. Qeyd olunan hədəflərə nail 
olmaq üçün reallaşdırılması nəzərdə tutulan tədbirlər: 
- iqtisadi resurslardan daha səmərəli istifadə olunması; 
- regionların tərəqqisi üçün lazımi infrastrukturun formalaşdırılması və yenidən 
qurulması; 
- təsərrüfat dövriyyəsindən çıxmış istehsal müəssisələrinin bərpası və yenilərinin 
formalaşdırılması; 
- aqrar sferada islahatların yeni mərhələsinin başladılması, bu istiqamətdə 
regionlarda kənd təsərrüfatında çalışan şəxslərə və fermerlərə dəstək 
göstərilərək 
ayrı-ayrı 
xidmət 
mərkəzləri 
formalaşdırmaq, 
texniki 
avadanqlıqlarla təminatı yüksəltmək və başqa vacib tədbirləri reallaşdırmaq; 
- regionların 
investisiya 
potensialından 
səmərəli 
yararlanmaq 
üçün 
sərmayədarlara əlverişli biznes və sahibkarlıq mühitinin yaradılması; 
- kommunal xidmətlərin və əhalinin məişət şəraitinin keyfiyyətinin artırılması; 
- iş yerlərinin açılması və yenidən yaradılması üçün biznesmenlərin 
həvəsləndirilməsi və stimullaşdırılması; 
“Yanacaq-energetika kompleksinin inkişafına dair Dövlət Proqramı(2005-2015-ci 
illər üzrə)”nda reallaşdırılması nəzərdə tutulan tədbirlərə neft-qaz sektorundan başqa 
vacib enerji sahəsi hesab edilən İES-lərin miqdarının çoxaldılması, alternativ enerji 
növlərindən istifadə nəticəsində elektroenergetika sənayesinin inkişaf etdirilməsi, 
ölkə əhalisinin fasiləsiz enerji ilə təminatı prosesinin təkmilləşdirilməsi, eləcə də 
enerji idxalına son qoyaraq daxili tələbatın yerli istehsal hesabına ödənilməsi və bir 

---

55 
sıra xarici ölkələrə, xüsusilə İran və Türkiyəyə energetika məhsullarının ixracı aid 
edilirdi. 
“Neft və qaz gəlirlərinin 2005-2025-ci illərdə idarə olunmasına dair uzunmüddətli 
strategiya”ya əsasən dövlət neft-qaz sektorundan gələn gəlirləri Azərbaycan 
iqtisadiyyatının neft-qaz bölməsindən kənar sahələrinin, iqtisadi-coğrafi rayonların, 
infrastruktur obyektlərinin və sahibkarlığın inkişafı istiqamətində, intellektual baza və 
texnoloji səviyyənin artırılmasına və “qara qızıl”ın insan kapitalına çevrilməsi 
proseslərinin reallaşdırılmasına sərf etməlidir. Bununla bərabər, bu strategiya 20 il 
müddətində müvafiq sektordan gələn maliyyənin xərclənməsinin vacib qaydalarını və 
ortamüddətli istifadə dərəcəsini müəyyənləşdirir. 
“Məşğulluq Strategiyasının həyata keçirilməsinə aid Dövlət Proqramı(2007-2010-
cu illər ərzində)”nda 7 vacib prioritet fərqləndirilib: 1) Kredit institutlarının 
regionlarda formalaşdırılması və inkişafı; 2) Azərbaycanın ixrac potensialı barədə 
tədqiqat işlərinin aparılması və ixracata məlumat-məsləhət köməyi edən təşkilatların 
yaradılması; 3) ETT-nin ən son nailiyyətlərinin ölkəyə gətirilməsinin 
həvəsləndirilməsi istiqamətində vergi və gömrük məcəlləsində lazımi güzəştlərin 
tətbiqi; 4) Kənd təsərrüfatında istehsal edilən məhsulların satışını asanlaşdırmaq üçün 
yarmarkaların təşkili və kooperasiyaların təkmilləşdirilməsi; 5) İnzibati rayonlarda, 
əsasən də kənd yerlərində turizm sektoru üzrə infrastrukturun yaxşılaşdırılması; 6) 
Xarici və yerli sərmayədarları iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş regionlara 
istiqamətləndirmək üçün onlara xüsusi güzəştlərin və imtiyazların verilməsi; 7) 
məhsuldarlığı çoxaltmaq üçün ayrı-ayrı bölgələrdə toxumçuluq müəssisələrinin 
yaradılması, bu istiqamətdə kəndli-fermer təsərrüfatlarının hökümət tərəfindən tam 
təmini[20 səh 15]. 
2008-2015-ci illəri əhatə edən “Yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf üzrə 
Dövlət Proqramı”nın əsas hədəflərindən birincisi qeyri-neft sahələrinin inkişafı 
nəticəsində ölkədə dayanıqlı iqtisadi tərəqqinin təmin edilməsidir. Proqrama əsasən, 
bərpa olunan və alternativ enerji növləri hesabına aqrar və energetika sektorlarının, 

---

56 
həmçinin turizm sahəsinin davamlı inkişafı qeyri-neft sektorunun şaxələndirilməsinin 
dərinləşdirilməsi istiqamətində ən vacib bölmələrdir.
“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi 
inkişafı Dövlət Proqramı” birinci regional proqramın davamı olaraq qəbul edilmişdir. 
Bu proqramda reallaşdırılması vacib olan tədbirlər sırasına iqtisadiyyatın 
şaxələndirilməsi,ixrac və innovasiya yönümlü qeyri-neft bölmələrinin inkişafı,
regional disproporsiyaların tam olaraq aradan qaldırılması və dayanıqlı sosial-iqtisadi 
tərəqqi dövrünə keçid prosesinin sürətləndirilməsi və həyat səviyyəsinin dünya 
standartlarına uyğunlaşdırılması daxildir. Dövlət proqramında bir neçə vəzifənin 
reallaşdırılması planlaşdırılırdı ki, həmin vəzifələrə aiddir: 
- Azərbaycanın təbii və əmək resurlarından, həmçinin potensialından daha 
effektiv şəkildə yararlanaraq qeyri-neft sahələrinin dinamik inkişafı üçün 
əlverişli şəraitin yaradılması 
- regional infrastrukturun təkmilləşdirilməsi istiqamətində həyata keçirilən 
tədbirlərin sürətinin artırılması 
- iqtisadiyyatın qeyri-neft bölmələrinə xarici və yerli kapitalın cəlb edilməsi 
işinin ardıcıl şəkildə davamı 
- ixracyönümlü və innovasion məhsul yaradan istehsalçıların həvəsləndiriməsi, 
sahibkarlar üçün iqtisadi mühitin keyfiyyətinin yüksəldilməsi 
- 
məşğulluğun artırılması və yoxsulluğun minimuma endirilməsi istiqamətində 
reallaşdırılan məsələlərin bütün regionlara yayılmasının təşkili
- 
modern infrastruktur layihələrinin hazırlanması və beynəlxalq standartlara 
cavab verən obyektlərin sayının artırılması
“Turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı(2010-2014-cü illər üzrə)”nda ölkəmizdə 
güclü sosial-iqtisadi və ekoloji prinsiplərə cavab verə bilən modern turizm 
sektorunun yaradılması və onun Azərbaycan iqtisadiyyatının vacib inkişaf 
sütunlarından biri olması kimi məsələlər mühüm məqsəd olaraq göstərilmişdir. 
Sənədə əsasən, müvafiq dövrdə görüləcək vacib işlər kimi rekreasiya, turizm 

---

57 
bölgələrində və tarixi-memarlıq, o cümlədən mədəni abidələrin qorunduğu ərazilərdə 
müasir infrastrukturun formalaşdırılması, turizmin yay-qış, kənd, idman və ekoloji 
növlərinin inkişaf etdirilməsi, potensial turizm ərazilərinə sərmayələrin cəlb olunması 
və bu sektorda kiçik və orta sahibkarlığın tətbiqi seçilmişdir. 
“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında birmənalı olaraq 
iqtisadiyyatın sahəvi və regional infrastrukturunun yaxşılaşdırılması, ölkə 
iqtisadiyyatına neftdən gələn gəlirlərin miqdarından qeyri-asılı olaraq digər sahələrin 
yüksək artım tempinə nail olmaq və ixrac potensialını genişləndirmək istiqamətində 
əsaslı islahatların reallaşdırılması vacib vəzifələr olaraq qeyd edilmişdir. Eyni 
zamanda Konsepsiyada kimya sənayesi və neft-qaz sektorunun modernləşdirilməsi, 
qeyri-neft sektorunun diversifikasiyası və inkişaf etdirilməsi, habelə investisiyaların 
və xarici ticarətin strukturunun müasirləşdirilməsi prioritet tədbirlər kimi xarakterizə 
edilmişdir. 
“Azərbaycan Respublikasında informasiya cəmiyyətinin inkişafına dair 2014-
2020-ci illər üçün Milli Strategiya”sının əsas istiqamətləri iqtisadiyyatın qeyri-neft 
bölməsinin inkişafı, ÜDM-in və dövlət büdcəsinin tərkibində təbii ehtiyatların 
rolunun azaldılması və qeyri-neft sektorunun çəkisinin artırılması, innovasiya 
yönümlü və rəqabətqabiliyyətli milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, insan 
kapitalına kütləvi şəkildə investisiyaların yatırılması və modern diversifikasiya 
mexanizminin formalaşdırılmasıdır. 
“Azərbaycan Respublikası regionlarının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi 
inkişafı Dövlət Proqramı” bir növ qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq baxımından 
3-cü prosesin hüquqi normativ bazasını təşkil edir və özündən əvvəlki proqramların 
icrası zamanı reallaşdırılan tədbirlərin davam etdirilməsi məsələlərinin 
tənzimlənməsini, həmçinin yeni, həyata keçirilməli olan spesifik və müasir islahatları 
özündə əks etdirir. Bu proqramın vacib məqsədləri qeyri-neft sahələrinin inkişafı və 
iqtisadiyyatın şaxələndirilməsindən əlavə, regionların inkişaf səviyyəsinin beynəlxalq 
standartlara uyğunlaşdırılması, maliyyənin dayanıqlılıq və inkişaf dərəcəsinin yüksək 

---

58 
səviyyəyə çatdırılması, innovasion və rəqabətqabiliyyətli, eləcə də ixracyönümlü 
məhsulların istehsalı naminə sahibkarların stimullaşdırılması, regional proqramlar 
çərçivəsində həyata keçirilən iqtisadi islahatların təkmilləşdirilməsi hesab edilir. 
Azərbaycanda dayanıqlı sosial-iqtisadi 
tərəqqi nəticəsində inklüziv 
və 
rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyatın formalaşdırılması, əhalinin sosial rifahının 
yüksəldilməsi, qloballaşma tendensiyalarına əks reaksiya verərək külli miqdarda 
kapitalın cəlbi, tam azad rəqabətin şəraitinin təmin edilməsi, dünya bazarına 
maneəsiz çıxış və insan kapitalının əsas amilə çevrilməsi, ölkə iqtisadiyyatının 
beynəlxalq reytinqinin gücləndirilməsi və respublikamızın gəliri yüksək olan ölkələr 
sırasında yer alması məqsədilə Azərbaycanda “Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın 
əsas sektorları üzrə strateji yol xəritəsi” adlı qanunverici sənəd qəbul edilmişdir ki, bu 
sənədin tərkibinə iqtisadiyyatın 11 sahəsi üzrə bütövlükdə 12 yol xəritəsi daxildir. Bu 
sənəd hazırlanarkən Azərbaycan iqtisadiyyatı hərtərəfli şəkildə analiz edilmiş, hazırkı 
vəziyyətin SWOT təhlili aparılmış, qlobal meyllər nəzərə alınmış və iqtisadiyyatın 
hansı sektorlarına nə qədər kapital yatırılmalı olduğu məsələsinə aydınlıq 
gətirilmişdir. Yol xəritələrinə əsasən, gələcəkdə Azərbaycanda fiskal və monetar 
siyasətin uzlaşdırılmış şəkildə reallaşdırılması, xüsusilə KOS-un inkişafı, həmçinin 
özəl sektorun iqtisadiyyatın “onurğa sütunu”na çevrilməsi nəzərdə tutulur və və 
hazırkı şəraitdə bu istiqamətdə lazımi tədbirlər ardıcıl və sistemli şəkildə həyata 
keçirilməkdədir.
Qanunlar, strategiyalar, dövlət proqramları və digər hüquqi normativ aktların 
kompleks təhlilindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, Azərbaycan dövləti qeyri-neft 
sektorunun diversifikasiyasına aşağıda qeyd olunanların sayəsində müvəffəq olmaq 
fikrindədir: 
- qeyri-neft sahələrində idxal məhsullarını əvəz edən əmtəə istehsalçılarının 
sayının artırılması 
- qeyri-neft sektoru üzrə ixrac olunan məhsulların istehsalının çoxaldılması və 
bu sektorda ixracın şaxələndirilməsinin təşkili 

---

59 
- regional tərəqqinin təmin olunması və regionlararası tarazlığın yaradılması 
- müasir istehsal texnologiyalarının və İKT-nin iqtisadiyyata tətbiqi nəticəsində 
yüksək keyfiyyətli, rəqabətədözümlü və innovasion ixrac məhsullarının 
istehsalı, o cümlədən insan kapitalının inkişafı. 

---

60 
Ⅲ FƏSİL. QEYRİ-NEFT SAHƏLƏRİNİN DİVERSİFİKASİYASI