ŞUŞa qəDİm azərbaycan diyari шуша древний край азербайджана shusha

QƏDIM ŞUŞANIN TARIXI

VƏ MEMARLIQ ABIDƏLƏRI
1. Qala divarı (uzunluğu 8 km)
2. Qala Divarları üzərində tikilmiş bürclər (17 ədəd)
3. 17 qədim üslübda salınmış məhəllə
4. 17 məscid
5. 17 bulaq
6. 17 hamam
7. Meydan bulağı
8. İsa bulağı
9. Saxsı bulaq
10. Turşsu Qalereyası
11. Karvansaray (4 ədəd)
12. Şahlıq körpüsü
13. Gəncə qapısı
14. Mirzə Həsən qəbiristanlığı
15. Şor bulaq
16. Mirfəseh qəbiristanlığı
17. Rasta bazar
18. Torpaq meydan
19. Zarıslıda Korun karvansarayı
20. Təzə məhəllədə körpü
21. Ü.Hacıbəyovun heykəli
22. Bülbülün büstü
23. H.Hacıbəyovun büstü
24. Cıdır düzü
25. Topxana meşəsi
26. Ağaböyük Xanımın bürcü
27. Malıbəylidə Qızlar məktəbi
28. Un dəyirmanı
29. Kəlba Şəhriyarın bağı
30. Mirfəseh bağı
31. "Həzrət Əli" kahası
32. "Qızıl qaya"
33. Səkili bulağı
34. Qotur bulağı
35. Şəmilin bağı
36. Hacıyevlərin armud bağı
37. Ağabəyim Ağanın qəsri
38. Bəhmən Mirzə Qacarın saray kompleksi
39. Bəhmən Mirzənin hərəmxanası
40. Bəhmən Mirzə Qacarın tikdirdiyi "Bab" hamamı
41. Qacarların məqbərə kompleksi
42. Qulam Şahın malikanəsi
43. Əsəd bəyin malikanəsi
44. Mamay bəyin malikanəsi
45. Şeytana bazar
46. Əfsanəvi Leyli qalası
47. Çuxur məhəllədə 2 minarəli "Şəfa ocağı"
48. Məhəmməd Həsən Ağanın imarəti
49. Qarabağ xanlığının Divan kompleksi
50. "Həzrət Abbas Şəfa ocağı"
51. Dəlik-daş pilləkan kompleksi
52. Qarabaş Qazisinin mülkü
53. Şuşa Ovdan bulağı
54. Vaqif poeziya evi
55. M.P.Vaqifin məqbərəsi
56. M.P.Vaqifin müəllimlik etdiyi bina
57. M.P.Vaqifin büstü
58. M.P.Vaqifin evi
59. Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın sarayı
60. Xan qızı Xurşud Banu Natəvanın bulaq kompleksi
61. X.B.Natəvanın büstü
62. X.B.Natəvanın tikdirdiyi "Qarama"
63. X.B.Natəvanın tikdirdiyi həbsxana
64. Aşağı Gövhər Ağa Məscidi
65. Yuxarı Gövhər Ağa Məscidi
66. Malıbəyli Məscidi
67. Qaybalı Məscidi
68. Şırlan məscidi
69. Alban kilsəsi
70. Rus kilsəsi
71. Hacı Qulamın mülkü
72. M.M.Nəvvabın mülkü
73. M.M.Nəvvabın abidə kompleksi
74. Nəcəfqulu Ağanın mülkü
75. Ağa-Əbdürrəhim Ağanın evi
76. Hacı Bəşirin mülkü
77. Cabbar Qaryağdı oğlunun mülkü
78. Mirzə Hüseynin mülkü
79. Mirəlibəyin mülkü
80. Seyid Məcidin mülkü
81. Kəlba Şirinin mülkü
82. Öpənnik Qara Zeynalın mülkü
83. Fərzalı bəyin mülkü
84. Allahverənli Kəlba Şirinin mülkü
85. Çuxur məhəllədə Kal Həsənin evi
86. Təzə məhəllədə Xayatlılar Mehdinin evi
87. Çuxur məhəllədə Kürd uşağının evi
88. Məşədi Qəhrəmanın mülkü
89. Quyruq məhəlləsində Məşədi Teymurun evi
90. Mehmandarovun ev kompleksi
91. Zöhrabbəyovların evi
92. İbrahim xanın mülkü
93. Sadıqcanın qəsri
94.Uluq bəyin evi
95. Quyruq məhəlləsində Sadıq bəyin mülkü
96. Cəlal bəyin evi
97. Nəcəf bəy Vəzirovun mülkü
98. Virudin bəy Köçərlinin mülkü
99. Süleyman Sani Axundovun mülkü
100. İsmayıl bəyin evi
101. Məşədi Şirinin mülkü
102. Gəraf Əsgərovun mülkü
103. Ağamirovların mülkü
104. Hüsü Hacıyevin mülkü
105. Hüsü Hacıyevin büstü
106. Kəlba Hüseynin evi
107. Yusif Vəzir Çəmənzəmənlinin mülkü
108. Mir Həsən Vəzirovun mülkü
109. Qaraşovların mülkü
110. Hüseyn Qayıbovun mülkü
111. Q.B.Zakirin yaşadığı ev
112. Q.B.Zakirin qəbirüstü abidəsi
113. Hacı Dadaşın mülkü
114. Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin evi
115. Hacı Şükürün imarəti
116. Qədimovların mülkü
117. Ü.Hacıbəyovun ev muzeyi
118. Bülbülün ev muzeyi
119. Xalça muzeyi
120. Rəsm Qalereyası
121. Tarix Diyarşünaslıq muzeyi
122. Qarabağ Dövlət tarixi muzeyi
123. Azərbaycanda ilk "realnı uçiliş"in binası
124. Yaşıl aptek
125. Mədəniyyət evi
126. Külli miqdarda gümüş və mis qablar
127. İbrahim Xəlil xanın 1801-ci ildə tikdirdiyi mədrəsə kompleksi (Gövhər Ağanın məscdinin həyətində)
128. Qarabağ xanlığının vəziri Mirzə Cəmal bəy Cavanşirin və onun ailəsinin məqbərə kompleksi
129. Tarixin yaddaşı olan Daş Kitabələr
Qeyd: Yuxarıda göstərildiyi kimi şəhərdə 17 məhəllə, hər məhəllənin öz məscidi, bulağı və hamamı olmuşdur.

MƏHƏLLƏLƏRİN ADLARI:

1. Urudlar
2. Seyidli
3. Culfalar
4. Quyuluq
5. Çuxur
6. Hacı Yusifli
7. Dördlər Qurdu
8. Dörd Çinar
9. Çöl Qala
10. Köçərli
11. Mamayı
12. Merdinli
13. Saatlı
14. Dəmirçilər
15. Hamamqabağı
16. Təzə məhəllə
17. Xocamircanlı
Əldə olunan məlumata görə, Şuşada mövcud olmuş və Azərbaycana aid olan bütün tarixi, mədəni, memarlıq abidələri və müqəddəs dini inanc yerləri erməni silahlıları tərəfindən məhv edilmişdir.

AZƏRBAYCANDA MƏDƏNIYYƏTIN

INKIŞAFINDA ŞUŞANIN ROLU
Qədim diyar, odlar yurdu Azərbaycanın füsunkar təbiətli, mədə­niyyətimizin laylası Şuşa bu gün tarixinin qara səhifələrini yaşasa da, onun əsrlərdən gələn sazlı, sözlü, nəğməli sədası xalqın yaddaşındadır.

Aşıqlar, xanəndələr, şairlər yetişdirən bu torpaq dünyaya xalqımızın zəngin mədəniyyətini tanıtdıran bir çox görkəmli şəxsiyyətlərin vətəni olmuşdur.

ŞUŞANIN GÖRKƏMLI ŞƏXSIYYƏTLƏRI HAQQINDA

Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. Bu şəhər məşhur ədiblərin, şairlərin, görkəmli bəstəkarların, incə səsli xanəndələrin Vətənidir.

Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizmin və satirik ədəbi cərəyanın ilk bünövrəsini qoyanlardan biri Qasım bəy Zakir (1784-1857) Şuşada doğulmuşdur. Şuşanın yetişdirdiyi istedadlardan biri Xurşud banu Bəyim (Natəvan) (1830-1897) XIX əsrin ən görkəmli Azərbaycan şairəsidir. O, Qarabağda "Xan qızı" adı ilə məşhur olmuşdur. Natəvan həm şairə, həm də rəssam idi.

XIX əsrin qabaqcıl şəxslərindən olan Mir Möhsum Nəvvab (1833-1918) Şuşada anadan olmuşdur. O, şair, rəssam, musiqişünas, astronom, xəttat, nəqqaş, dülgər, kimyagər, riyaziyyatçı və hipnozçu idi.

Şuşanın yetişdirdiyi məşhur sənətkarlardan biri də XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Nəcəf bəy Vəzirovdur (1854-1926). N.Vəzirov realist sənətkar, tragediya janrının banisi kimi tanınmaqla yanaşı, istedadlı publisist və ilk felyetonist kimi də məşhurdur.

Şuşa şəhərində mədəniyyətin, xüsusilə incəsənətin inkişafında Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin (1870-1933) böyük xidmətləri olmuşdur. M.F.Axundovun, N.Vəzirovun ənənələrini davam etdirən Ə.Haqverdiyev mədəniyyət tariximizdə istedadlı dramaturq, nasir, rejissor və görkəmli alim kimi məşhurdur.

Son dərəcə gözəl, maraqlı hekayətləri və tarixi romanları ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində özünəməxsus yeri olan istedadlı ədiblərdən biri də Yusif Vəzir Çəmənzəminlidir (1887-1943).

Firidun bəy Əhmədağa oğlu Köçərli (1863-1920) Şuşada anadan olmuşdur. O, tənqid və ədəbiyyatşünaslığın ən görkəmli nümayəndələrindəndir. Firidun bəy uzun illər Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi ilə məşğul olmuş, "Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı" adlı iri həcmli əsərini yazmışdır.

XX əsrin əvvəllərində görkəmli jurnalist və yazıçı kimi məşhur olan Hasim bəy Vəzirov (1868-1916) Şuşada anadan olmuşdur. Vəzirov 30 il ədəbi jurnalistika sahəsində fəaliyyət göstərmişdir.

Şuşanın yetirdiyi şəxsiyyətlərdən biri də məşhur həkim və ictimai xadim Kərim bəy Mehmandarovdur. Onun təşəbbüsü və şəxsən köməyi ilə 1912-ci ildə Şuşada birinci rus-müsəlman qadın məktəbi açılmışdır.

Şuşanın tarixində Gövhər Ağa, Xurşud Banu Natəvan, Ağabəyim Ağa, Fatma xanım Kəmirə və Leyla xanım kimi məşhur qadınlarla birlikdə Həmidə xanımın da adı hörmətlə çəkilir. Həmidə xanım Cavanşir (1873-1955) İbrahim xanın nəslindən olub, Qarabağ tarixçisi Əhməd bəy Cavanşirin qızı, Mirzə Cəlilin (Molla Nəsrəddin) həyat yoldaşıdır. Onun ən qiymətli əsəri "Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim"dir.

Şuşanın yetirdiyi istedadlı qadınlardan biri də məşhur elm xadimi, Azərbaycanın ilk alim qadını Validə Xaspolad qızı Tutayukdur (1914-1980). Biologiya elmləri doktoru, Azərbaycanın əməkdar elm xadimi, professor, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü olan Validə xanım Respublika Botanika İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmışdır.

Azərbaycanın maarif xadimlərindən biri Bədəl bəy Bəşir oğlu Bədəlbəyev (1875-1932) Şuşada anadan olmuşdur. Bada Cəfər Cabbarlı, Mehdi Məmmədov olmaqla bir çox istedadlı gənclər onun tələbəsi olmuşlar. Respublikanın xalq artistləri Əfrasiyyab Bədəlbəyli, Şəmsi Bədəlbəyli onun oğlu, Fərhad Bədəlbəyli isə Bədəl Bədəlbəyevin nəvəsidir.

Şuşanın yetişdirdiyi şəxsiyyətlərdən biri Əhməd bəy Ağayev (1869-1939) Azərbaycanın milli mübarizə tarixində görkəmli rol oynamış ideoloqlardan biridir. Türk dünyasında "Əhməd bəy Ağaoğlu" kimi tanınan Əhməd bəy ömrünün 50 ilini publisistika və jurnalistika ilə məşğul olmuşdur.

Şuşa XVIII əsrin II yarısından musiqi mərkəzinə çevrilmiş və Azərbaycan musiqisinin yüksəlişinə səbəb olmuşdur. Öz məlahətli səsləri və böyük sənətləri ilə bütün Yaxın Şərqdə məşhur olan xanədələrdən Hacı Hüsü, Məşədi İsi, Keştazlı Həşim, Əbdülbaği Zülalov (Bülbülcan), Cabbar Qaryağdıoğlu, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Segah İslam, Zabul Qasım, Malıbəyli Həmid, Musa Şuşinsiki, Mütəllim Mütəllimov, Rəşid Behbudov, Qədir Rüstəmov və bir çox başqaları Şuşanın yetirdiyi məşhur sənətkarlardır.

Azərbaycan musiqi mədəniyyəti tarixində yeni bir mərhələnin yaranması şərq musiqisinin günəşi Üzeyir bəy Hacıbəyovun (1885-1948) adı ilə bağlıdır. Üzeyir bəy dahi bəstəkar, Azərbaycan opera musiqisinin banisi kimi tanınmaqla yanaşı, tarixdə istedadlı jurnlist, gökəmli dramaturq və mahir bir musiqişünas kimi də tanınır.

Şuşada xanəndəlik sənəti ilə əlaqədar olaraq gözəl tar, kamança və qarmon çalanlar da yetişmişdi. Bu musiqiçilərdən böyük tarzən Sadıqcan, Məşədi Zeynal, Məşədi Cəmil Əmirov, Qurban Pirimov və başqaları ən məşhur sənətkarlar olmuşlar.

Şuşa onun qoynunda böyüyüb boy atmış, şöhrətləri bütün dünyaya yayılmış bəstəkarların vətəni kimi də məşhurdur. Fikrət Əmirov, Zülfüqar bəy Hacıbəyov, Niyazi, Əfrasiyab Bədəlbəyli, Soltan Hacıbəyov, Əşrəf Abbasov, Zakir Bağırov, Süleyman Ələsgərov və bir çox başqaları öz gənclik illərini "Qız qayası"nda, "Üç mıx"da, "Cıdır düzü"ndə, "Çanaxqala"da keçirmişlər.

Azərbaycan musiqi sənətinin tədqiqatçısı, görkəmli musiqişünas Firidun Şuşinski də Şuşada doğulmuşdur. Şuşanın verdiyi nadir istedadlardan biri də gökəmli incəsənət xadimi Mehdi Məmmədovdur (1918-1985). O milli dramaturgiya, incəsənət nəzəriyyəsi və estetikaya aid bir sıra əsərlərin müəllifidir.

Azərbaycan teatr sənətinin parlaq ulduzlarından olan Barat Həbib qızı Şəkinsaya 1914-cü ildə Şuşada anadan olmuşdur. Barat xanım İbrahim xanın nəslindəndir.

Şuşa görkəmli memarların, xəttatların, nəqqaşların və istedadlı rəssamların Vətəni kimi də məşhurdur. Müasir şuşalı rəssamlardan Lətif Kərimov, Cəlal Qaryağdını, Əmir Hacıyevi, Nadir Əbdürrəhmanovu və Toğrul Nərimanbəyovu göstərmək olar. Şuşanın yetişdirdiyi rəssamlar arasında Lətif Kərimovun adı və sənəti müstəsna yer tutur. Azərbaycanda yeni xalça ornamentlərinin və məzmunlu xalçaların yaradılmasında Lətif Kərimovun xidmətləri böyükdür.

Azərbaycan ordusun görkəmli hərbi xadimlərindən biri olan general Mehmandarov 1856-cı ildə Şuşa şəhərində məşhur - "Mehmandarovlar ailəsi"ndə anadan olmuşdur. Azərbaycanda Demokratik Respublika yaradılarkən Səməd bəy respublikanın ilk hərbi naziri olmuşdur.

Şuşanın yetişdirdiyi görkəmli sərkərdələrindən biri də Stalinqrad qəhrəmanı general Yaqub Allahqulu oğlu Quliyevdir.

Azərbaycanın qəhrəman oğlu Aslan Fərhad oğlu Vəzirov 1910-cu ildə Şuşada anadan olmuşdur.

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı mayor Xəlil Məmmədov (1916-1989) da Şuşanın yetişdirdiyi qəhrəmanlarından biridir.

Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor, AMEA-nın həqiqi üzvü, Dövlət Mükafatı laureatı Cəlal Eyvaz oğlu Allahverdiyev 1929-cu ildə Şuşada şəhərində anadan olmuşdur.

Tarix elmləri doktoru, professor Azərbaycan SSR dövlət mükafatı laureatı Cəmil Bahadur oğlu Quliyev 1927-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olub.

Azərbaycan SSR xalq artisti "Şərəf nişanı" ordenli Sürəyya Sədrəddin qızı Qacar 1910-cu ildə Şuşada anadan olub.

Kimya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, Rüstəmov Paşa Həbib oğlu 1920-ci ildə Şuşa şəhərində doğulmuşdur.