Suv resurslari, chuchuk suv maummosi

2. Yerning suv balansi.
Tsiklda qancha suv ishtirok etishini tasavvur qilish uchun biz gidrosferaning turli qismlarini tavsiflaymiz. Uning 94% dan ortigʻi okeanlardir. Qolgan qismi (4%) yer osti suvlaridir. Shu bilan birga, ularning ko'pchiligi chuqur sho'r suvlarga tegishli ekanligini hisobga olish kerak va chuchuk suvlar ulushning 1/15 qismini tashkil qiladi. Qutb muzliklarining muz hajmi ham sezilarli: suv jihatidan u 24 million km ga yoki gidrosfera hajmining 1,6% ga etadi. Ko'l suvi 100 baravar kam - 230 ming km., Daryo o'zanlarida esa atigi 1200 m suv yoki butun gidrosferaning 0,0001% ni tashkil etadi. Biroq, suvning kichik hajmiga qaramay, daryolar juda muhim rol o'ynaydi: ular er osti suvlari kabi aholi, sanoat va sug'oriladigan dehqonchilik ehtiyojlarining sezilarli qismini qondiradi. Yerda juda ko'p suv bor. Gidrosfera sayyoramiz massasining 1/4180 qismini tashkil qiladi. Biroq, chuchuk suvning ulushi, qutb muzliklari bilan bog'langan suvni hisobga olmaganda, 2 million km dan bir oz ko'proq yoki gidrosferaning umumiy hajmining atigi 0,15% ni tashkil qiladi.
3. Gidrosfera tabiiy tizim sifatida
Gidrosfera Yerning uzluksiz suv qobig'i bo'lib, dengizlar, okeanlar, kontinental suvlar (shu jumladan er osti suvlari) va muz qatlamlari birikmasidir. Dengizlar va okeanlar er yuzasining qariyb 71% ni egallaydi, ular gidrosferaning umumiy hajmining taxminan 96,5% ni o'z ichiga oladi. Barcha ichki suv havzalarining umumiy maydoni uning maydonining 3% dan kamrog'ini tashkil qiladi. Muzliklar gidrosferadagi suv zaxiralarining 1,6% ni tashkil qiladi va ularning maydoni materiklar maydonining taxminan 10% ni tashkil qiladi.
Dunyoning suv resurslari muammolari
Ustida bu daqiqa dunyoda faqat bir nechta davlatlar suv bilan etarli darajada ta'minlangan va statistik ma'lumotlarga ko'ra, umuman olganda, taxminan 89 davlat suv tanqisligidan aziyat chekmoqda. Suvning rolini ortiqcha baholab bo'lmaydi va uning sifatsizligi Yerdagi kasalliklarning 31 foizini keltirib chiqaradi. Dunyoning suv resurslari bilan bog‘liq muammolar dunyoning hech bir davlati tomonidan e’tibordan chetda qolmasligi, tez va birgalikda hal etilishi zarur.
Har yili suvga bo'lgan ehtiyoj ortib bormoqda, bu aholining ko'payishi va iqtisodiy rivojlanish bilan bevosita bog'liq. Hozirgi kunda ko'plab davlatlar suv olish, uni tozalash, mineral moddalar bilan boyitishning yangi usullarini joriy qilmoqdalar. Afsuski, suv juda sekin to'planadi va shuning uchun qayta tiklanmaydigan resurslar guruhiga kiradi.
Jahon suvidan foydalanish
Yer sayyorasidagi suv resurslari juda notekis. Agar ekvatorial mintaqalar (Braziliya, Peru, Indoneziya) va shimoliy mo''tadil zonalar me'yordan ortiq suv bilan ta'minlansa, barcha tropik mintaqalar (er sharining umumiy maydonining 63 foizini tashkil qiladi) keskin tanqislikni boshdan kechirmoqda.
Dunyoda suv resurslaridan foydalanish odatda barqaror. Suvning eng katta foizi Qishloq xo'jaligi, ogʻir sanoat (metallurgiya, neftni qayta ishlash, avtomobilsozlik, kimyo va yogʻochni qayta ishlash sanoati). Ushbu foydalanish manbalari bilan teng darajada raqobatbardosh zamonaviy issiqlik elektr stantsiyalari. Arzonligiga qaramay, bu usul bilan energiya olish nafaqat maqsadli suv miqdorini sezilarli darajada kamaytiradi, balki yaqin atrofdagi suv omborlaridagi suvni ham ifloslantiradi va yaroqsiz holga keltiradi.
Jahon suv kengashi 1996 yilda 50 ta davlat va 300 ta xalqaro tashkilot koʻmagida tashkil etilgan. Bu universal xalqaro platforma bo'lib, uning asosiy maqsadi global suv muammolarini hal qilishdir. Xalqaro hamjamiyat e'tiborini jalb qilish maqsadida Kengash vaqti-vaqti bilan Jahon suv forumini o'tkazib turadi. Har uch yilda bir marta (22-may) ushbu tashkilot aʼzolari joriy va istiqboldagi muammolarni hal etishning yangi usullarini taklif etuvchi, suv resurslari boʻyicha mavjud koʻrsatkichlar va boshqa maʼlumotlarni namoyish qiluvchi malakali mutaxassislar va professorlarni taklif etadi.

Dunyoning suv resurslari turli manbalardan iborat: tog'lar, okeanlar, daryolar, muzliklar. Ularning katta qismi suvni taklif qiladi Past sifat Tabiiy va antropogen omillar ta'sirida:

• 
  foydalanilgan (ifloslangan) suvlarning daryolar va dengizlarga quyilishi;
  
• 
  chuchuk suvdan maishiy ehtiyojlar uchun foydalanish (suv havzalarida avtomobillarni yuvish);
  
• 
  neft mahsulotlari va kimyoviy moddalarning suv havzalariga tushishi;
  
• 
  suvni tozalash tizimining nomukammalligi;
  
• 
  atrof-muhitni muhofaza qilish organlarining harakatsizligi;
  
• 
  moliyaviy resurslarning etishmasligi.
  

Dunyodagi suv resurslari faqat 4% tabiiy manbalardan ifloslangan. Bu odatda er qobig'idan alyuminiyning chiqishi.
YAqindagina suv ham xavo kabi tabiatning tekin inomlaridan biri xisoblanar edi. Faqat obikor dexqonchilik joylardagina suv hamma vaqt yuqori baxolanib kelgan. Keyingi vaqtlarda quruqlikdagi suv resurslariga munosabat o‘zgardi. Bunga sabab shuki, chuchuk suv resurslari gidrosfera umumiy xajmining 2,5 % gina tashkil etadi. Buning ustiga, chuchuk suvning asosiy qismi antarktida, Grenlandiya muzliklariga, Arktika muzlari, tog‘ muzliklariga jamlab qo‘yilgan, xozircha ulardan amalda foydalanib bo‘lmaydi.
Muammo shundaki, insoniyatning chuchuk suvga bo‘lgan extiyojini ta’minlaydigan manba daryolar bo‘lib uning miqdori bor-o‘g‘i 47 ming km.kubga teng. CHuchuk suvni ishlatish tobora ortib bormoqda, 2000 yilga borib yiliga 5 ming km.kubdan ochib ketdi. 1980 yilda 3,5 ming km.kub edi. SHu bilan birga suv eng ko‘p qishloq ho‘jaligida sarf bo‘ladi. Qishloq ho‘jaligida ayniqsa obikor dexqonchilikda ishlatilgan suv resurslari asosan o‘rniga qaytmaydi. Daryolar suv resurslari o‘zgarmagan xolda suvdan foydalanishning bunday o‘sib borish tanqisligi yuzaga kelishi havfini vujudga keltiradi.
Er yuzida chuchuk suv notekis taqsimlangan. Ekvatorial mintaqa va mo‘tadilning SHimoliy qismida chuchuk suv etarli va xatto ortiqsha ham. Bu joylarda suvga eng serob mamlakatlar joylashgan. Ularda axoli jon boshiga yiliga 25000 km.kubdan ortiq suv to‘g‘ri keladi. Quruqlikning 1/3 qismini tashkil etgan qurg‘oqchil mintaqalarida suv tanqisligi juda keskin seziladi. Bu erda suvga kambag‘al mamlakatlar joylashgan. Ulardan kishi boshiga 5 ming m.kubdan kam suv to‘g‘ri keladi. Qishloq ho‘jaligi erlari esa sunoiy sug‘oribgina yuritish mumkin.
Insoniyatning suv muammosini echishning bir necha yo‘llari mavjud. Bu yo‘llardan asosiysi aftidan ishlab CHiqarish jarayonlarining suvga nisbatan talabini kamaytirish va suv isrofgarchiligini qisartirishdir. Daryolar oqimini boshqaradigan suv omborlarini qurish katta ahamiyati kasb etadi.
Jahonda hammasi bo‘lib, umumiy suv xajmi 6,5 ming km.kub bo‘lgan 30 mingdan ortiq suv ombori bunyod etilgan. Bunga suv er kurrasi daryolarida bir vaqtda mavjud bo‘lgan 3,5 barobar ko‘pdir. Bu suv omborlarining umumiy maydoni 400 ming km.kv dan ortiq yoki Azov dengizi maydonidan 10 barobar katta. Katta suv omborlarining ko‘pligi bilan AQSH va Rossiya aloxida ajralib turadi.
AQSH, Kanada, Avstraliya, Xindiston, Xitoy, Misr va mdxga kirgan mamlakatlarda suvni xududlarda katta taqsimlash ishlari amalga oshirilgan. Va loyixalashtirilgan. Biroq keyingi paytlarda bir daryo havzasidan boshqa daryo havzasiga oqizish yuzasidan tuzilgan yirik loyixalar iqtisodiy va tabiiy muxofazasi muloxazalari sababli bekor qilindi. Fors qo‘ltig‘i, o‘rta dengiz bo‘ylaridagi mamlakatlarda, Turkmanistonda, Kaspiy dengizida, AKSHning janubida, YAponiyada, Karip dengizi orollarida dengiz suvini chuchitish amalga oshirilyapti, dunyo bo‘yicha Quvaytda eng ko‘p suv chuchitiladi. CHuchuk suv endilikda jahon bozorida sotiladigan tovarga aylanib qoldi. CHuchuk suv dengiz kemalarida tachiladi. Uzoqqa cho‘zilgan quvurlar orqali yuboriladi.
Ma’lumki, daryo suvidan elektr energiya olishda foydalaniladi. Jahonning foydalanish mumkin bo‘lgan gidroenergetika zahirasi 10 trln kvt.st elektr-energiyasi olish mumkin deb xisoblanadi. Bu gidroenergetika zaxirasining 1/2 qismiga yaqini, 6 ta mamlakatga to‘g‘ri keladi. Bular: Xitoy, Rossiya, AQSH, Zair, Kanada, Barziliya.