T abdraxmanov

Ikkinchidan, an’anaviy o‘qitish tizimini takomilashtirish bilan birga “Axborotli o‘qitish” sifatida tavsiflanib, o‘qituvchi faoliyatini o‘quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki, nufuzli bilimlar manbaiga aylantirish;
Uchinchidan, fan-texnika taraqqiyotining jadal rivojlanishi natijasida axborotlarning keskin ko‘payib borayotganligi va ularni yoshlar o‘zlashtirishi uchun vaqtning chegaralanganligi e’tiborga olish;
To‘rtinchidan, kishilik jamiyati o‘z taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va empirik bilimlarga asoslangan tafakkurdan tobora foydali natijaga ega bo‘lgan, aniq yakunga asoslangan texnik tafakkurga o‘tib borayotganligini nazarda tutish;
Beshinchidan, yoshlarni xayotga mukammal tayyorlashda eng ilg‘or bilim berish usuli hisoblangan ob’ektiv borliqqa majmuiy yondashuv tamoyilidan foydalanish.
Pedagogik texnologiya yuqorida sanab o‘tilgan beshta omil shartlarining barcha talablariga javob beradigan ta’limiy tadbirdir. Ta’lim texnologiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish ilmiy muammo sifatida maxsus tadqiqotlar olib borishni ko‘zda tutadi.

Bugungi kunda Respublikamiz ta’lim tizimida pedagogik texnologiyalarning qo‘llanilishi yil sayin kengayib, o‘zining ijobiy, yuqori samarasini ko‘rsatib kelmoqda. Ayniqsa, oliy ta’lim muassasalarida pedagogik texnologiyalarga ko‘proq extiyoj sezilmoqda. Fanlarni pedagogik texnologiyalar asosida olib borishda fanning o‘ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, mavzu turlari, talabalar soni va boshqa omillar hisobga olinadi. Jumladan, ijtiomiy-gumanitar va tabiiy fanlarni o‘qitishda pedagogik texnologiyalarni qo‘llanilishida katta farqlar mavjud.

Hozirda bir qator pedagogik texnologiyalar tabiy fanlarni o‘qitishda qo‘llanilib kelinmoqda, ayniqsa, “Bumerang”, “Yelpig‘ich”, “Charxpalak”, “Muammoli”, “Qarorlar shajarasi”, “O‘YoTF”, “Klaster” yoki “Fikrlar tarmoqlanishi”, “FSMU”, “Fikrlarning shiddatli shajarasi”, “Ekspress”, “Davra suxbati”, “Blis” “Loyixalash”, “Ishchanlik roli uyin”, “Akliy xujum” “Xulosalash”, “Bingo o‘yini”, “Mini – test”, “Debatlar”, “Insert”, “Muloqot”, “Intervyu”, “Skarabey”, “Fikrlay olasanmi”, “Modulli ta’lim”, “Nuqtai nazaring bo‘lsin” va boshqalar.
Yuqorida keltirilgan o‘qitish va o‘zlashtirish darajasini baholash uslublarining o‘quv jarayonida qo‘llanishi ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalar bilan uzviy bog‘liqlik bo‘lib, joriy etilayotgan uslublarni takomillashtirish natijasida tabiiy-biologik fanlar bilan maxsus fanlarning, nazariy va amaliyot integratsiyasini chuqurlashtirishga xizmat kilmokda.
“Texnologiya” - yunoncha ikki so‘zdan – “texnos” (techne) – mahorat, san’at va “logos” (logos) – fan ta’limot so‘zlaridan tashkil topgan.
Pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga olib kirishning zarurligini, V.P.Bespalko atroflicha ta’riflagan va u “Pedagogik texnologiya o‘qituvchi mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan, shaxsning shakllantirish jarayonining loyihasi” dir deydi.
YuNESKO xalqaro tashkilotining ta’rificha, «Ta’lim texnologiyasi – ta’lim modellarini optimallashtirish maqsadida, inson va texnika rusurslari va ularning o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda butun o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini yaratish, qo‘llash va aniqlash tizimidir».
Pedagogik texnologiya jarayonli-harakat tavsif ma’nosini anglatadi. Bu ta’lim jarayonini o‘zgaruvchan sharoitlarda ajratilgan vaqt davomida istiqbollashtirilgan natijalariga kafolatli erishishga va aniq ta’lim – tarbiya jarayonlarini amalga oshirishni ta’minlovchi, usul va vositalarning tartibli birligini o‘zida mujassamlashtirgan, ta’lim modelini ishlab chiqish va amalga oshirishning texnologik jarayonidir. Demak, ta’lim jarayonini bir tizim deb qarasak, uning tashkil etuvchilari: ta’lim maqsadi, kutilayotgan natijalar, ta’lim beruvchi, tahsil oluvchi, ta’lim mazmuni, texnologiyasi, shakli, vositalari, nazorat va baholash. Ta’lim jarayonini loyixalashtirishda sanab o‘tilgan elementlardan birortasi e’tibordan chetda qolsa, ta’lim jarayonining oldiga qo‘yilgan maqsadiga erishilmaydi.
Pedagogik texnologiya pedagogning talabalarga ta’sir qilishni tashkil etish bo‘yicha kasbiy ahamiyatga molik malakalar tizimini aniqlab beradi, pedagogik faoliyatning texnologikligini anglash usullarini taklif etadi.
Tarixan texnologiya tushunchasi texnik taraqqiyot bilan bog‘liq ravishda yuzaga kelgan va bu tushuncha san’at, hunar va fan haqidagi ta’lmotga muvofiq keladi. Hozirgi davr ta’lim texnologiyalari muammosi, pedagogik innovatsiya tajribalari ularni bir tizimga tushirish va aniqlashtirishni talab qiladi. Oliy ta’lim muassasalari oldida pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslari, ularning tasnifi, mohiyatini ochib berish va o‘quv jarayonining texnologikligi muammolarini ta’minlash masalasi turibdi.
Pedagogikaga oid adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, hozirgi davrda pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim amaliyoti va nazariyasi ilmdan mustahkam o‘rin egalladi.
Pedagogik texnologiya tushunchasining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo‘lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb hamda o‘qitish jarayonini loyixalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin qilingan.
Hozir pedagogik texnologiyalarning bir qancha ta’riflari mavjud (Qosimov, A.X., Holiqova F.A. 2004, Tojiboeva D. 2007, www.pedagog.uz/ped_tex.php,):

• 
  Pedagogik texnologiya – psihologik va pedagogik o‘gitlar yig‘indisi bo‘lib, shakllar, metodlar, usullar, o‘qitish yo‘llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus to‘plamidir. Ayni zamonda u pedagogik jarayonning tashkiliy-texnologiyasi omilini ham bildiradi.
  

• 
  Pedagogik texnologiya – o‘quv jarayonini amalga oshirishning mazmuniy texnikasi.
  
• 
  Pedagogik texnologiya – rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga erishish jarayoni tavsifi.
  
• 
  Texnologiya – ishlov berish, holatni o‘zgartirish san’ati, mahorati, malakasi va metodlar yig‘indisi.
  
• 
  Pedagogik texnologiya – talaba va o‘qituvchining ularga zarur sharoit yaratish orqali o‘quv jarayonini loyixalashtirish, tashkil etish hamda o‘tkazish bo‘yicha ular pedagogik faoliyatining har tomonlama o‘ylangan modelidir.
  
• 
  Pedagogik texnologiya – bu ta’lim shakllarini jadallashtirish vazifasini ko‘zlagan o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini texnika va inson omillarida va ularning birgalikdagi harakatlari vositasida yaratish, tatbiq etish va belgilashning izchil texnologiyasidir.
  
• 
  Pedagogik texnologiya – pedagogik maqsadlarga erishishda foydalaniladigan shaxsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik vositalar amalda bo‘lishning tizimli yig‘indisi va tartibini bildiradi.
  
• 
  Pedagogik texnologiya – o‘zida turli mualliflarning barcha ta’riflari mazmunini qamrab olgan mazmuniy umumlashma hisoblanadi.
  

Bu ta’riflar tahlilidan pedagogik texnologiya natijani qo‘lga kiritish uchun ta’lim doirasida zarur bo‘lgan vositalar tizimini rejalashtirish va tatbiq etish degan xulosaga kelish mumkin.
Ta’lim texnologiyasi deganda, ta’limning belgilangan maqsadi va talabaning bilim darajasiga ko‘ra o‘quv faoliyatini boshqarishning nazariy loyihasi va pedagogik tizimning amalda bo‘lishini ta’minlovchi zarur vositalar tizimi tushuniladi.
O‘qitish texnologiyasi sathida o‘quv jarayonining barcha komponentlari yoritiladi.
Bu tadqiqotlarni tahlil qilgan holda ushbu ta’rifni berish mumkin:
Pedagogik texnologiya ta’lim maqsadlariga erishish va shaxsning rivojlanishiga qaratilgan pedagogik faoliyatni muttasil ravishda rivojlantirish tizimi loyihasidir.
O‘qitish texnologiyasi ta’limning faoliyatini va bilimlarni mehnat jarayoniga tatbiq etishini ta’minlaydi, pedagogning ong darajasiga hamda hayot yo‘liga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kasbiy o‘qitish texnologiyasi shaxsni intizom, iroda va ixtisoslikka bo‘lgan qiziqishni yuzaga keltiradi. Mutaxassisga bo‘lgan har tomonlama talabni qanoatlantirishga qaratilgan ta’lim texnologiyalari pedagog va talabaning hamkorligiga tezlikda moslangan psihologik-pedagogik shart-sharoitlarni amalga oshirishga yo‘naltiradi.
Hozirda pedagogik texnologiyaga turli qarashlar mavjud, ya’ni:
1). Ilmiy qarash - o‘qitishning maqsadi, mazmuni, metodlari ilmiy asoslanadi, pedagogik jarayon loyixalashtiriladi.
2). Tavsifiy qarash - rejalashtirilgan o‘qitish natijalariga erishishning maqsadi, mazmuni, metodlari va vositalarining ishtirokida algoritm jarayoni ishlab chiqiladi.
3). Amaliy qarash - pedagogik texnologiya jarayoni amalga oshiriladi.
Ta’lim amaliyotiga qarab pedagogik texnologiyalarni 3 xil ko‘rinishga ajratish mumkin: umumpedagogik, xususiy texnologiya va lokal texnologiyalar.
Umumpedagogikaviy texnologiya - ta’lim jarayonini to‘laligicha ifodalaydi;
Xususiy texnologiyasik texnologiya - biror bir fan doirasidagi jarayonni tashkil qilish va amalga oshirish metodlari va vositalaridan iborat.
Lokal texnologiya - o‘quv jarayonning maxsus bo‘limlariga texnologiyani tadbiq qilish tushuniladi. Bu texnologiya xususiy didaktik va tarbiyaviy vazifalarni xal qilishga qaratilgan.
Quyi saxifalarda “Tuproqlarni ifloslanish muammolari va muhofaza qilish tadbirlari” maxsus kursini o‘qitishda qo‘llaniladigan bir qator pedagogik texnologiyalarga tegishli umumiy, tavsifiy ma’lumotlarni keltiramiz.