T abdraxmanov

Baholash va uning ahamiyati. Ta’lim oluvchilar tomonidan o‘quv materiallari o‘zlashtirilganligini, ko‘nikma va malakalar hosil bo‘lganligini tekshirish va baholash ta’lim jarayonining zarur tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faqat o‘qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki, o‘quv jarayonining turli bosqichlarida ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qilish hamdir.
Baholash - ta’lim jarayonining ma’lum bosqichida o‘quv maqsadlariga erishilganlik darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida o‘lchash, natijalarini aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir.
Bilimlarni tekshirish va baholashning ta’limiy ahamiyati shundan iboratki, bunda o‘quv materialining o‘zlashtirilganligi haqida ta’lim beruvchi ham, ta’lim oluvchi ham muayyan ma’lumotga ega bo‘ladi. Baholash natijasida tushuncha va qonun-qoidalarning qaysi birlari qiyin, kaysi birlari esa oson o‘zlashtirilishi aniq-ravshan bo‘ladi. Bu ta’lim oluvchining ijodiy tarzda darsga tayyorgarlik qo‘rishi va o‘quv mashg‘ulotini o‘tkazishi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Bilimlarni, ko‘nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, bunda ta’lim oluv-chilarning o‘qishga, o‘z yutuklari va muvaffaqiyatsizliklariga nisba-tan munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni yengish istagi tug‘ila-di. Ba’zan baholash jarayonida ta’lim oluvchi qo‘shimcha bilim, ko‘-nikma va malakalarga ham erishadi. Ta’lim jarayonida o‘zlashtir-magan tushunchalarning mohiyatiga tushunib yetadi. Shu bois, baxo-lashni ta’lim olish jarayonining davomi, deb ham aytish mumkin.
Baholash turlari. Har kanday baholash natijalari o‘zaro taqqoslanadigan nisbiy ko‘rsatkich bo‘lib, nisbiylik bilan bir vaqtda baholanish bosqichlarida fan xususiyatlariga monand holda aniq mezonlar ham mavjud. Mazkur mezonlar baholashning joriy baholash (JB), oraliq baholash (OB), seminar va mustaqil ishlar hamda yakuniy baholash (YaB) baholash turlari tarzida amalga oshiriladi.
JB – fanning bir yoki bir necha mavzusi bo‘yicha talabaning bilimi va amaliy ko‘nikmalarini aniqlab berish uchun o‘tkaziladigan nazorat bo‘lib, u amalda laboratoriya, amaliyot va seminar mashg‘ulotlarida amalga oshiriladi.
OB – fanning bir necha mavzusini qamrab olgan bo‘limi yoki qismi bo‘yicha talabaning nazariy bilimlari va ularni qo‘llay bilishi ko‘nikmalarini aniqlashga yo‘naltirilgan nazorat bo‘lib, u yozma, og‘zaki, test, kollokvium va boshqa ko‘rinishda amalga oshirilishi mumkin.
YaB – talabani fanning umumiy hajmi bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlarini baholash uchun qo‘llaniladigan nazorat bo‘lib, u semestr oxirida o‘tkaziladi.
Baholash mezonlari. Talabalarni fanlardan baholashda fan xususiyatidan kelib chiqib o‘qituvchi tomonidan baholash turlarining soni va vaqti belgilanadi. Albatta bunda umumiy baholash mezonlari baholash turlari bo‘yicha farqlanadi:
Joriy baholash mezonlari.
Laboratoriya ishini baholashda quyidagilar inobatga olinadi:

• 
  mustaqil nazariy tayyorgarlik darajasi (konspekt, og‘zaki savol javob);
  
• 
  ishni bajarishda maqsad va bajarish tartibini bilishi;
  
• 
  ishni bajarish jarayonida olingan natijalar asosida hisoblashlarning to‘g‘ri amalga oshirilganligi;
  
• 
  olingan natijalarni tahlil qilish orqali chiqarilgan xulosalarning ilmiyligi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, muayyan laboratoriya mashg‘uloti uchun maksimal ball belgilashda mustaqil tayyorgarlik uchun ajratilgan soatlar ham hisobga olinadi.
  

Amaliy mashg‘ulotlarni baholash jarayonida quyidagilar inobatga olinadi:

• 
  mustaqil nazariy tayyorgarlik darajasi;
  
• 
  amaliy mashg‘ulot topshiriqlarini bajarish jarayonida nazariy bilimlarini to‘g‘ri qo‘llanganligi.
  

Amaliy mashg‘ulotlar uchun maksimal ball belgilashda muayan mashg‘ulotga mustaqil tayyorlanishga ajratilgan soatlar inobatga olinadi.
Seminar mashg‘ulotlarini baholash jarayonida quyidagilar inobatga olinadi:

• 
  seminar mavzusi doirasida ko‘rsatilgan savollar bo‘yicha konspektning mavjudligi;
  
• 
  mashg‘ulotga tayyorgarlik jarayonida tavsiya etilgan adabiyotlardan foydalanilganligi;
  
• 
  tavsiya etilgan adabiyotlardan tashqari qo‘shimcha adabiyotlardan (darslik, davriy matbuot, internet tarmog‘i va boshqalar) foydalanilganligi;
  
• 
  seminar rejasida qo‘yilgan savollarga javoblarning aniq ilmiy asoslanganligi;
  
• 
  har bir savol bo‘yicha xulosalarning to‘g‘riligi.
  

Seminar mashg‘uloti uchun maksimal ball belgilashda seminar-ga mustaqil tayyorlanishga ajratilgan soatlar inobatga olinadi.
Oraliq baholash mezonlari

• 
  fanning oraliq baholash uchun belgilangan bo‘limi yoki qismi bo‘yicha nazariy bilimlarni to‘la o‘zlashtirganlik darajasi;
  
• 
  olingan nazariy bilimlarni yuqori darajada qo‘llay bilish ko‘nikmalarining shakllanganlik darajasi;
  
• 
  qo‘yilgan savollarga berilgan javoblarning aniq, ilmiy asoslanganligi;
  
• 
  tavsiya etilgan adabiyotlardan tashqari, boshqa manbalardan foydalanganlik.
  

Mustaqil ishlar tarkibi

• 
  laboratoriya ishlariga tayyorgarlik ko‘rish;
  
• 
  amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish:
  

a) masalalar va misollar yechish;
b) nazariy bilimlarni tatbiq etish bo‘yicha topshiriqlar

• 
  seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rish;
  
• 
  fanga aloqador mavzularni mustaqil qaytarish;
  
• 
  mustaqil o‘zlashtirish uchun fan dasturida ko‘rsatilgan mavzular ustida ishlash;
  
• 
  kurs ishlarini tayyorlash;
  
• 
  malakaviy bitiruv ishi va magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash;
  

Shu nuqtai nazardan qaraganda, hozirgi kunda talabadan o‘zini ustida ko‘proq ishlash talab etilmoqda. O‘qituvchining pedagogik texnologiyalar asosida fan xususiyatiga ko‘ra zamonaviy interfaol metodlar asosida dars jarayonining olib borishini samarasi ham aynan talabaning mustaqil ishlashi uyg‘unligida samarali bo‘ladi.
Bilimlarni tekshirish va baholash muayyan didaktik talablarga javob berishi kerak. Tekshirish va nazorat qilish, doimiy tarzda bo‘lishi shart. Bu talabga rioya etilmasa, ta’lim oluvchilarning o‘qishga nisbatan munosabati yomonlashadi, bilimlarning sifatiga salbiy ta’sir qiladi. Ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini tekshirish shakllari turlichadir. Ba’zan ta’lim beruvchi bilimlarni tekshirishning uzok vaqt mobaynida bir xildagi usullarini qo‘llaydi. Unda so‘rash, savol berish, baxoni izohlash sohasida muayyan odat paydo bo‘ladi.
Quyidagi beshta asosiy tamoyillar baholash tizimining samaradorligining poydevori hisoblanadi.

• 
  O‘quv maqsadlariga asoslanganlik
  
• 
  Xaqiqiylik
  
• 
  Xaqqoniylik
  
• 
  Ishonchlilik
  
• 
  Qulaylik
  

Bu o‘rinda baholashning mazkur tamoyillarini sharhlab o‘tamiz:
1.O‘quv maqsadlariga asoslanganlik. Samarali baholashning asosiy tamoyili o‘quv maqsadlariga asoslanganlik hisoblanadi. Baholashning sifati o‘quv maqsadlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir. O‘quv maqsadlari baholash mazmunini aniqlab beradi. O‘quv maqsadlarining qo‘yilish darajasiga qarab, baholashning shakli va usullari tanlanadi. Shuningdek, o‘quv maqsadlariga erishish uchun bajarilgan faoliyat natijasi, baholash mezonlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
2.Haqiqiylik. O‘quv maqsadida ko‘zda tutilgan natijagina baholashga qaratilgan topshiriq yoki test xaqiqiy hisoblanadi. U baholanishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalar sohasidagi natijalarga qaratilgan bo‘lishi lozim.
3.Haqqoniylik (ob’ektivlik). Bir-biridan mustaqil ta’lim beruvchilar bir xil ta’lim oluvchilarga berilgan bir xil topshiriq va testlar bo‘yicha bir xil baxo bergan holdagina mazkur topshiriq va test haqqoniy hisoblanadi.
4.Ishonchlilik. Natijalarni baholash mobaynida har xil usullardan foydalanish mumkin. Lekin bu usullarni tanlashga qo‘yiladigan asosiy shart ishonchlilik hisoblanadi. Uslub ishonchli bo‘lishi uchun baholash asosli va aniq ma’lumotlarga asoslangan bo‘lish zarur.
5.Qulaylik. Baholash tizimi o‘quv maqsadlaridan kelib chiqqan holda o‘quv va ishlab chiqarish standartlariga mos bo‘lishi, murakkab bo‘lmasligi, nazorat o‘tkazuvchi va ta’lim oluvchi uchun qulay bo‘lishi lozim. Baholashni o‘tkazishda imkon qadar kompyuter tizimi texnologiyalaridan keng foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.