T. C. Ankara üN Đ vers đ tes

 Teleolojik (ereklerle ilgili) konuşma arka planı 
4)
 
 Đstem belirten (volitiv) konuşma arka planı 
5)
 
 Durumsal  (circumstantiell) konuşma arka planı 
6)   Özne harici- durumsal  
7)   Özne kaynaklı- durumsal”
                                                                    
 
 
 
           ZIFONUN’a (1997: 1884-1900) göre bilgiye dayalı konuşma arka planında iş, 
oluş    ile  bağlantı  içinde    önemli  olabilecek  bütün  bilgileri  delil  gösteririz.  Bilgiye 
dayalı  olmayan  konuşma  arka  planlarında  buna  karşın  (bilerek  ya  da  bilmeyerek)  
bilginin  temel  kısımlarının  belirli  olgularını  ihmal  ya  da  göz  ardı  ederiz.  Normatif 
konuşma  arka  planında  ise  insanlar  arasındaki  sosyal  normlar,  yasalar  ve  ahlâki 
değerler  söz  konusudur.  Teleolojik  konuşma  arka  planı,    hedef  ve  amaçlara 
ulaşılmasıyla  ilgilidir.  Đstem  belirten  konuşma  arka  planları,  istek,  arzu,  ilgi  ve 
eğilimleri  dile  getirir.  Özne  harici-durumsal  konuşma  arka  planında,  özne  haricinden 
gelen    bir  hakimiyet  ve  irade  söz  konusudur.  Özne  kaynaklı-durumsal  konuşma  arka 
planında ise kendi isteklerini durumların bir gereği ya da genel bir gerek  olarak görme 
söz konusudur.   
 
           
LYONS  (1983:391  vd.),
 
kiplik  kavramını  mantıksal  ve  anlambilimsel  açıdan 
sorgulamış  ve  kipliği  üç  temel  türe  ayırmıştır:  Bilgisel  (epistemisch),  yükümlülük 
(deontik)  ve  gerçeklik,  oluşa  ilişkin  (alethisch)  kiplik.  Bilgisel  kiplik,  konuşanın  bir 
olası  evrende  ya  da  tüm  olası  evrenlerde  inandığı  ve/  veya  bildiği  gerçekler 
doğrultusunda  bir  önermenin  gerçeklik  değerine  ilişkin  yaptığı  değerlendirmelerdir. 

---

 
24 
Yükümlülük  (deontic)  kipliği,  ahlâki  olarak  sorumlu  kılıcılar  (agent)  tarafından 
gerçekleştirilen  fiillerin  olasılığı  ya  da  zorunluluğuyla  ilgilidir.  Bu  kiplik  türü  ya 
konuşandan,  veya  “bir  kişi  ya  da  kurumun  dayatması”,  bir  içsel  zorunluluk  (innere 
Notwendigkeit)  ya  da  ahlâki  veya  yasal  ilkelerin  açıkça  düzenlemeleri  şeklinde 
görülür. Bu aynı zamanda ödevsel  kaynak (deontic source) olarak adlandırılır.  
 
           EISENBERG  (1993:93)      gerçeği  kiplikle  karşılaştırır.  Yazara  göre  gerçek,  
kipselleştirilmemiş  bir  olaydır.  Ama  gerçeğe  ilişkin  cümle  kipselleştirilebilir.  Bu 
sayede gerçek, mümkün, zorunlu, izinli, istenilen bir hale gelir.   EISENBERG (1993: 
93),  gerçek  evrendeki  iş  ve  oluşun  belirli  koşullara  bağlı  olması  durumlarında  
kipselleştirmeden  söz  eder.  Kipselleştirme,  genel  anlambilimsel  bir  kavramdır, 
kipselleştirme için çok sayıda dilsel araçlar bulunur.  
           EISENBERG (1999:119), fiilin ifade ettiği kipin kodladığı  kiplik’ten  söz eder. 
Haber kipi, biçimsel ve anlamsal olarak kipselleştirilmemiştir. Dilek kipi (Konjunktiv 
II)’nin  özgün  görevi  gerçek  dışılık  ve  olasılık  kipliği  olmasıdır.  Konjunktiv  I  ise, 
gerçeğe  uygun  olmamayı  (Nichtfaktivität)  anlatır,  dolaylı  anlatımda  kullanılır.  
Konjunktiv II’nin bir  işlevi de, iş, oluşun ortaya konması, iş ve oluşun gerçekleşmesi 
için çağrı, emir ifade etmektir.  
           Kipliğin tipolojik bir sınıflandırılmasını yapmak amacıyla farklı dünya dillerini 
inceleyen Đngiliz dilbilimci PALMER (2001:22 vd.), kipin kipliğin   bir alt kategorisi 
olduğunu  vurgular.  Bundan  dolayı    “kiplik”  iki  alt  kategoriden;  kip  ve  kiplik 
sisteminden oluşur. Kipte haber kipi ve dilek kipi arasında bir karşıtlık bulunur, kiplik 
sistemi, en iyi şekilde kiplik fiillerin fonksiyonlarında görülür. (Đngilizce’de ve birkaç 
diğer  Hint-Avrupa  dillerindeki  gibi)  Kip,      kiplik  sistemine  aykırı  olarak  ikili  (binär) 

---

 
25 
sistem arz eden bir kiplik sistemidir. Haber kipi (Indikativ) kipsel değildir, dilek kipi 
(Konjunktiv)  ise  kipseldir.  Đşaretlenmemiş,  kipsel  olmayan  biçim,  konuşanın  neye 
inandığını,  neyi  iddia  ettiğini  belirtir.  Kiplik  sistemi  ise      konuşanın  yargılarını  ifade 
eder.  
           Kiplikle ilgili önemli çalışmalar yapan PALMER (2001: 22 vd.),  Đngilizce için 
üç  tür  kiplikten  söz  eder,  Almanca  ve  Đngilizcenin  Hint-Avrupa dil ailesine dahil 
olmasından dolayı aşağıdaki tespitler önemlidir: 
 
1.
 
Bilgisel  kiplik (epistemic),  önermenin statüsünde konuşanın görüşü ile 
bağlantılıdır.  
2.
 
Yükümlülük (deontic) kipliğinde bu olay dış etkenlerle (diğer kişiler) 
kontrol edilir. 
3.
 
Dinamik, devimsel kiplik (dynamic), kontrolün içsel olması açısından 
yükümlülük (deontic) kipliğinden  ayrılır.  
 
           Bazı dillerde, örneğin Almancada dördüncü tür bir kiplik bulunur. Bu kiplik 
“tanıtsal, aşikâr” (evidentiell) kipliktir.  
 
           Bilgisel  (epistemisch)  ve  tanıtsal  (evidentiell)  kiplik    doğrudan  birbirine  
bağlantılı  olduğu  için,  PALMER  (2001,  22  vd.)  onları  önerme  kipliği    (Propositional 
modality)  olarak  niteler,  yükümlülük  (deontic)  ve  dinamik  kiplikleri  de  olay  kipliği 
(Event  modality)  olarak  gruplandırır  ve    kipliği  iki  temel  gruba  ayırır  ve  alt 
kategorileri ile birlikte en kapsamlı bir biçimde  sınıflandırır: 
 

---

 
26 
  Kiplik  
           
 
             1) Önerme Kipliği                                         2) Olay Kipliği                
                
(Propositional Modality)                                        (Event Modality)