T. Malikov O. Olimjonov moliya

Baholarni shakllantirishda xarajatli yondoshuv metodi
da 
XYuSning tovarlarni ishlab chiqarish va sotish haqiqiy xarajatlari 
asosiy 
tayanch 
nuqta 
sifatida 
qabul 
qilinadi. 
Baholarni 
shakllantirishning bu metodi tarixiy jihatdan eng qadimgi (eski) va 
eng ishonchli hisoblanadi. Uning zaminida XYuS mahsulotni ishlab 
chiqarish va realizatsiya qilish xarajatlarining buxgalteriya hujjatlari 
bilan tasdiqlangan (isbot qilingan) xarajatlaridan iborat bo’lgan 
haqiqiy asos yotadi. Ma’lum darajada bunday yondoshuvning obro’si 
baholarni shakllantirishni barcha xarajatlarga normal daromadlarni 
to’liq olish va ularning ishlab chiqarilgan tovarlar o’rtasida to’g’ri 
taqsimla-nishining XYuS uchun zarurligini nazarda tutuvchi iqtisodiy 
nazariya orqali qo’llab-quvvatlanishi bilan belgilanadi. Biroq 
baholarni shakllantirishning xarajatli metodi ba’zi bir kamchiliklarga 
ega. Xususan, ko’p hollarda mahsulot birligiga to’g’ri keluvchi 
xarajatlarning salmo-
g’ini, bu narsa ushbu yondoshuvga ko’ra 
bahoning asosi bo’lishiga qaramasdan, baho aniqlanganiga qadar 
uni o’rnatishning iloji yo’q. 
Mahsulotni sotishni bozor iqtisodiyoti talablariga muvofiq tashkil 
etishda bahoning darajasini ishlab chiqarish masshtabi va sotish 
hajmi aniqlab beradi. Iqtisodiy nazariya va buxgalteriya hisobiga 
ko’ra, mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning 
salmog’i ishlab chiqarish masshtabiga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq. 
Mahsulotni ishlab chiqarish hajmi ortsa, bir buyumga to’g’ri keluvchi 

---

doimiy xarajatlar summasi va uni ishlab chiqarishga sarflangan 
xarajatlarning umumiy miqdori kamayadi. Baholarni shakllantirishga 
yondoshuvlarni taqqoslash quyidagi xulosani chiqarishga imkon 
beradi: bilimli menejer, bu sohadagi uning qarori haqiqiy xarajatlarni 
qoplash va faoliyatning tarkib topgan sharoitlarida ko’zda tutilgan 
foydaning tegishli miqdorini olishning zarurligi bilan belgilangan bir 
paytda, baholarni shakllantirishning passiv yo’lini tanlamasligi kerak. 
Bu yerda passiv baholarni shakllantirish deyilganda baholarni qat’iy 
tarzda xarajatlar metodi asosida yoki raqobatchilarning baho 
bo’yicha qarorlari ta’siri ostida o’rnatilishi(aniqlanishi) nazarda 
tutilayapti. 
Hozirgi 
sharoitda 
baholarni 
aniqlashdagi 
eng 
oqilona 
yondoshuvlardan biri baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U 
baholarning belgilanishini sotishni boshqarish siyosati doirasida eng 
foydali ishlab chiqari
sh hajmi, ishlab chiqarishning o’rtacha 
xarajatlari va operatsiyalar foydaliligining maqsadli darajasiga 
erishish maqsadida tashkil etishni ko’zda tutadi. Baholarni 
boshqarish orqali sotishning kerakli hajmi va unga mos keladigan 
o’rtacha xarajatlarning miqdoriga erishiladiki, bu narsa oxir oqibatda, 
XYuSni operatsiyalar foydali-
ligining ko’zda tutilgan darajasiga olib 
chiqadi. 
Muammoni 
hal 
etishga 
bunday 
yondoshuv 
baholarni 
shakllantirish xarajatli metodining 
“kuchsiz” 
bozorlarda 
(kon’yunkturasi yomonlashib borayotgan bozorlarda) juda yuqori 
baholarni yoki “kuchli” bozorlarda (talab o’sib borayotgan 
bozorlarda) juda past baholarni o’rnatish odatidan qochishga
imkon beradi. 
Baholarni shakllantirishning xarajatli metodidan voz kechish 
oson ish emas. Chunki bu narsa XYuSlarning mene-jerlaridan yangi 
mahsulotni ishlab chiqarishga inve-stitsiyalar boshlangunga qadar 
baho bo’yicha ularning pozitsiyalarini aniqlashni taqozo etadi. 
Buning uchun yangi buyumlarni yarat
ish algoritmini to’liq
o’zgartirish, 
baho-larni 
shakllantirishning 
qimmatli 
(boylikli) 
yondoshuviga o’tish kerak.