T. Malikov O. Olimjonov moliya

16-bob. Davlat byudjeti 
16.1. Davlat byudjetining mohiyati, funksiyalari va ahamiyati 
 
Davlat byudjeti kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir 
bosqichida paydo bo’lgan. Davlat byudjeti tashkil etishga ehtiyoj, 
eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida davlatning vujudga kelishi bilan 
bevosita bog’liqdir. Har bir davr ijtimoiy tuzumiga tegishli bo’lgan 
ishlab chiqarish munosabatlarining asosiy belgilari davlat faoliyati va 
davlat byudjetiningtaqsimlash mexanizmi sifatidagi mazmunini belgilab 
beradi. 
Hozirgi sharoitda davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish) 
munosabatlarning bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga 
mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning 
muayyan qismini to’plash va uni jamiyat taraqqiyotining turli 
sohalarini (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni saqlash, fan, madaniyat, 
ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar) mablag’ bilan 
ta’minlash imkonini beradigan muhim taqsimlash vositasi 
(instrumenti)dir. 
Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining 
tarkibiy qismi bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir 
barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga 
tegishli bo’lgan barcha 
funksiyalarni bajaradi. Bir 
vaqtning o’zida, davlat byudjeti faqat o’ziga 
xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z 
navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan 
ajrati
b turadi va unda markaziy o’rinni egallashga asos bo’ladi. 
Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli 
ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha 
moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-da, uning bu xislati, 
ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy 
taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon 
bo’ladi. 
Davlat byudjeti juda keng qamrovli va murakkab tushuncha 
bo’lib, 
uni 
boshqarishda 
O‘zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyasi, tegishli kodeks, qonun, farmon, qaror va qonunosti 
hujjatlari huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Ularning ichida eng 
muhimlaridan biri “O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti 
Kodeksi” hisoblanadi”
63
. 
Yagonalik (birlik) va yuqori darajada markazlashuv davlat 
byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Turli 
ma’muriy-hududiy 
63
Darslikning davlat byudjeti bilan bog’liq boblarini tayyorlashda

---

mazkur kodeks 
muhim manba 
sifatida ishlatildi. 

---

byudjetlar 
ko’pligiga 
qaramasdan, 
ularning 
barchasi 
quyi 
bo’g’inlarning yuqori bo’linmalarga ketma-ket bo’ysunishiga rioya 
qilgan holda yagona davlat byudjetiga birlashadi. Bir 
vaqtning o’zida 
davlat byudjeti resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishda 
demokratizm printsiplariga ham rioya qilinadi. Chunki davlat 
hokimiyatining 
barcha 
organlari 
o’zlarining 
davlat 
byudjeti 
mablag’lariga ega va o’zlariga tegishli davlat byudjeti huquqlaridan 
foydalanadilar. Davlat byudjetiga xos ana shu xarakterli belgilar 
mabla
g’lar bilan manyovr qilish va davlat byudjeti siyosatini oqilona 
tashkil etish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. 
Moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan farqli holda, davlat 
byudjetida, ikki tushunchaning terminologik qo’shi-lishi mavjud: 1) 
davlat byudjeti 
– iqtisodiy (moliyaviy) kategoriya sifatida; 2) davlat 
byudjeti 
– mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida. Ayrim 
hollarda davlat byudjetining mohiyati faqat mamlakatning asosiy 
moliyaviy rejasi sifatida talqin etiladi. Buni to’g’ri deb e’tirof etib 
bo’lmaydi. Chunki iqtisodiyotga tegishli bo’lgan har qan-day reja u 
yoki bu iqtisodiy kategoriyaning namoyon bo’lish shakllaridan biri 
hisoblanadi. Shunga muvofiq ravishda, davlatning asosiy moliyaviy 
rejasi davlat byudjeti (umumdavlat moliyasi) kategoriyasining 
namoyon bo’lish shaklidir. Ya’ni davlat byudjeti davlatning asosiy 
moliyaviy rejasi sifatida iqtisodiy kategoriya va byudjetga xos bo’lgan 
xususiyatlar majmuining namoyon bo’lishidir. Iqtisodiy kategoriya va 
mamlakatning asosiy moliyaviy rejasi sifati-
da ularning “davlat 
byudjeti” deb bir xil nomlanishi predmetning mohiyatini o’zgartirmaydi 
va davlat byudjetini iqtisodiy (moliyaviy) kategoriyalar tarkibidan 
chiqarishga asos bo’la olmaydi. Bundan kelib chiqadigan asosiy 
xulosa shuki, davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki 
tushunchaning qo’shilishini tushunmoq kerak: 1) davlat miqyosida 
yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga keladigan 
iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya); 2) shu 
kategoriyaning na
moyon bo’lish shakli sifatida davlatning asosiy 
moliyaviy rejasi. 
Yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning moliyaviy vositasi 
(instrumenti) sifatida davlat byudjeti boshqa xususiyatlarga ham ega. 
Agar moliya yordamida taqsimlash qiymatning shakllari 
o’zgargan 
sharoitda va ko’plab oldi-sotdilar natijasida amalga oshirilsa, yalpi 
ichki (milliy) mahsulotning davlat byudjeti orqali taqsimlanishi 
ma’lum 
darajada, almashuvdan ajralgan holda sodir bo’ladi. Qiymatning 
davlat 
byudjeti 
orqali 
harakatlanishi 
moddiy 
mahsulotning 
harakatidan to’liq uziladi va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat 

---

davlat 
byudjetidan 
tashqarida, 
davlat 
byudjeti 
resurslari 
sarflanayotganda taqsimlash va almashuv operatsiyalarining qayta 
qo’shilib ketishi sodir bo’ladi. 
Moliya tizimining boshqa barcha bo’linmalari va iqtisodiy 
(moliyaviy) kategoriyalar (baho, ish haqi, kredit va boshqalar) bilan 
chambarchas bog’liqligi ham davlat byudjetiga xos xususiyatdir. 
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amalga 
oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini ko’rib chiqish 
alohida ahamiyat kasb etadi. 
Yalpi ichki (milliy) mahsulotni davlat byudjeti orqali taqsimlash bir 
vaqtning o’zida, o’zaro bog’langan va ma’lum darajada mustaqil 
bo’lgan uch bosqichdan iborat bo’ladi: 
1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (davlat byudjeti 
daromadlari); 
2) hududiy va 
ma’lum maqsadlarga mo’ljallangan ko’p sonli davlat 
byudjeti fondlarini yaratish; 
3) davlat 
byudjeti 
fondidan 
foydalanish 
(davlat 
byudjeti 
xarajatlari). 
Davlat 
byudjeti 
orqali 
yalpi 
ichki 
(milliy) 
mahsulotni 
taqsimlashning bu bosqichlari bir vaqtning o’zida va uzluksiz sodir 
bo’lsada, bu ularning nisbatan alohidaligini ham inkor etmaydi. Bu 
bosqichlarni bo’lish va ularni alohida-alohida ko’rib chiqish orqali 
byudjetli taq
simlashning xarakteri, shakli va metodlari to’g’risida 
osonroq va aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin. 
Birinchi bosqichda yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli pul 
mablag’larining bir qismi davlatning qo’lida to’planishi (jamlanishi) 
sodir bo’ladi. Ana shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat 
bilan mablag’larni to’lovchilar o’rtasida moliyaviy (byudjet) 
munosabatlar vujudga keladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik 
xarakteriga egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining 
xarakterli xususiyati shundaki, byudjetga tushuvchi 
mablag’lar ajratib 
olingan bo’lib, ular qat’iy chegaralanmagan. Ularning barchasi hozircha 
yagona 
maqsadga 
– umumdavlat ehtiyojlarini qondi-rishga 
yo’naltirilgan. Davlat pul fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga 
mo’ljallangan fondlarni kristallizatsiya qilish boshlanganda barham 
beriladi. 
Davlat byudjeti fondini shakllantirishda ikki xil tushunchadan 
foydalaniladi: 
1) byudjetga 
to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar); 
2) davlat byudjetining daromadlari. 

---

Bu tushunchalar bir xil ma’noni anglatadi. Chunki ularning 
ikkalasi ham davlat va 
mablag’ to’lovchilar o’rtasida vujudga 
keladigan bir xildagi taqsimlash munosabatlarini ifoda etadi. Bu 
yerda faqat ma’no jihatidan emas, balki miqdoriy jihatdan ham bir 
xillikka erishilgan. Zero, ularning har ikkalasi ham milliy daromadning 
yagona qismiga tegishlidir. Biroq bu tushunchalarning ikkiyoqlamalik 
xarakterga egaligini ham unutmaslik lozim. 
Davlat byudjetiga to’lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va 
boshqalar), eng avvalo, to’lovchilarning xara-jatlaridan iborat bo’lib, 
ularning daromadlaridan chegirilsada, bir vaqtning o’zida ular davlat 
byudjetida davlatning daromadlari sifatida gavdalanadi. Ana 
shundan taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishtirokchilar (tomon- 
lar) o’rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga keladi. 
Davlat davlat byudjetiningdaromadlarini oshi-rishdan manfaatdor 
bo’lsa, bu narsa u yoki bu darajada to’lovchilarning (yuridik va 
jismoniy 
shaxslarning) 
manfa-atdorligini 
(qiziquvchanligini) 
pasaytiradi. 
Shunday qilib, “byudjetga to’lovlar” va “davlat byudje-tining 
daromadlari” tushunchalari yuqorida ko’rsatilgan umumiylikka ega 
bo’lsalar-da, bir vaqtning o’zida, ular o’rtasida ob’yektiv farqlar ham 
mavjud. Byudjetga to’lovlar xo’jalik yurituvchi sub’yektlar yoki 
to’lovchilar moliyasining tarkibiy elementlaridan hisoblanadi va 
boshqa taqsimlash munosabatlari bilan o’zaro organik bog’liqlikda 
ko’riladi; davlat byudjetida ular daromadlar shaklini oladi va davlat 
byudjetiningsu
b’yektlar 
(xo’jaliklar) 
bilan 
davlat 
byudjeti 
munosabatlari keng sohalarining boshqa elementlari bilan o’zaro 
bog’liqlikda tahlil qilinadi. Bu holda, taqsimla-nayotgan milliy 
daromadning yagona qismi ikki xil iqtisodiy mazmun kasb etadi va 
moliya tiziminin
g turli bo’lin-malarida turlicha ko’rinishga ega bo’ladi. 
Davlat byudjetining daromadlari o’zining yaxlitligi (yagonaligi, 
birligi) bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga 
– ijtimoiy 
ehtiyojlarni 
qondirishga 
xizmat 
qiladi. 
Undirish 
metodlari, 
to’lovchilarning tarkibi, to’lash muddat-lari va hokazolarda katta 
farqlanishlar 
bo’lishiga qara-masdan, ularning barchasi davlat pul 
fondini 
shakllantirish bo’yicha davlat va to’lovchilar o’rtasida vujudga 
kelgan taqsimlash munosabatlarini tashuvchilar (ifodalovchilar)dir. Bu 
o’z navbatida, mablag’larni to’lovchilar bilan davlat o’rtasidagi 
munosabatlarning 
barchasi 
orasidan 
moliyaviy 
(byudjet) 
kategoriyaning bir 
ko’rinishi sifatida alohida munosabatlarni ajratib 
olishga asos yaratib beradi. Agar