T. Malikov O. Olimjonov moliya

mamlakatning asosiy 
moliyaviy rejasi 
ko’ri-nishida qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat 
pul fond-larini yaratish (shakllantirish) va ulardan foydalanish 
borasidagi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlar majmui davlat 
byudjeti deyiladi. 
Davlat byudjetiga uning faqat amaliy ahamiyatini tavsiflovchi 
q
uyidagicha 
ta’rif 
berish 
ham 
mumkin: 
“O‘zbe-kiston 
Respublikasining Davlat byudjeti (Davlat byud-jeti) 
– davlatning 
davlat vazifalari va funksiyala-
rini moliyaviy jihatdan ta’minlash 
uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi”65. 
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda uning boshqa 
taqsimlash instrumentlari va moliya tizimining bo’lin-malari bilan 
o’zaro aloqalari muhim rol o’ynaydi. Shu bois ta’kidlash joizki, davlat 
byudjeti jamiyatning boshqa taqsimlash instrumentlari (baho, kredit, 
ish haqi va bosh-
qalar) va moliya tizimining bo’linmalari bilan uzviy 
bog’langandir. Bunday o’zaro bog’liqlik davlat byudjetining 

---

65
“O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti kodeksi”: T.: “Adolat”, 
2014 y. - 9-b. 

---

mohiyatidan, taqsimlash 
munosabatlari tizimidagi roli va o’rnidan 
kelib chiqadi. Davlat byudjetdan markaziy taq-simlash mexanizmi 
sifatida 
foydalanadi, 
u 
ijtimoiy-iqtisodiy 
hayotdagi 
nisbat 
(proportsiya)larni tartibga solishga yordam beradi. 
Davlat byudjetining baho 
bilan o’zaro bog’liqligi ikki yoqlamalik 
xarakterga ega. Bir tomondan, davlat byudjeti baho mexa-nizmidan 
moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun foyda-lanadi. Masalan, davlat 
byudjeti daromadlarning bir qismi 
qo’shilgan qiymat solig’i shaklida 
bo’lib, bu soliq bahoning, aniqrog’i, sof daromadning elementlari 
tarkibiga kiradi. Bu baho 
ko’rinishida davlat byudjeti tomonidan sof 
daro-madning bir qismini davlatning ixtiyoriga olishda alohida 
mexanizm rolini o’ynamoqda. Boshqa tomondan esa, davlat byudjeti 
mol 
etkazib beruvchilarning yo’qotganlarini qop-lash (kompensatsiya 
qilish) yo’li bilan bahoning qiymatdan farqlanishida moliyaviy 
imkoniyatlar yaratib, baholarni shakllantirishda ham ishtirok etadi. 
Masalan, mamla-
katimizda agrar soha uchun qishloq xo’jaligi 
texnikalari va mineral o’g’itlar etkazib berish bu sohada faoliyat ko’r- 
satuvchi sub’yektlarga ularning haqiqiy qiymatidan past baholarda 
amalga oshirilib, baholar o’rtasidagi farq davlat byudjeti hisobidan 
qoplanadi. Bunday hollarda davlat byudjeti baholarni shakllantirish 
mexanizmidan foydalangan holda qishloq xo’jaligi tarmog’ini bilvosita 
qo’shimcha moliyalashtiradi. Aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb 
etuvchi xizmatlar bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplanishi ham 
xuddi shu mexanizmga asoslangan. 
Davl
at byudjetining uzoq va qisqa muddatli kreditlar bilan o’zaro 
bog’liqligi ham o’ta muhim ahamiyat kasb etadi. Eng avvalo, 
amaliyotda davlat byudjeti va kredit resurslarining o’zaro 
almashuvchanligi 
tarkib 
topganligini 
e’tirof 
etish 
kerak. 
Mablag’larning kredit va davlat byudjeti manbalari bir-birini to’ldirib 
turishi mumkin. Albatta, bunday o’zaro ta’sirchanlik (bog’liqlik) 
ob’yektiv ravishda o’zining chegara-siga ega bo’lib, undan chetga 
chiqish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Masalan, 
shunday fa
oliyat sohalari va moliyalashtirish ob’ektlari mavjudki, 
unda faqat davlat byudjeti va aksincha, faoliyatning tijorat turlarida, 
asosan, kredit hal qiluvchi rol o’ynashi mumkin. 
Davlat byudjeti va kreditning o’zaro bog’liqligi bank-larning kredit 
resurslarini shakllantirish jarayonida ham yaqqol namoyon 
bo’ladi. 
Davlat byudjeti, avvalo, zarur hollarda banklarning qat’iy passivlarini 
shakllantirish-ning muhim manbai sifatida maydonga chiqadi. Ular, 
o’z 
navbatida, uzoq muddatli kreditlashtirish (ustav fondi, zaxira fondi, 
banklarning kredit resurslarini to’ldirish uchun ajratiladigan davlat 

---

byudjeti mablag’lari va boshqalar) uchun zarur. Bundan tashqari, 
davlat byudjeti hisobvaraqlarida va davlat byudjeti tashkilotlarining 
hisobvaraqlarida bo’lgan davlat byud-jetining vaqtincha bo’sh 
mablag’lari qisqa muddatli kredit-lashtirish yo’li bilan banklarning 
kredit resurslarini to’ldirishi mumkin. Shu bilan birgalikda, 
banklarning kredit operatsiyalari daromadlarni shakllantirib, bu 
ularning daromadining 
bir qismini byudjetga olishda manba bo’lib 
xizmat qiladi. 
Iqtisodiy kategoriya sifatida ish haqi ham davlat byudjeti bilan 
uzviy bog’langan. Xususan, ijtimoiy sohada faoliyat ko’rsatayotgan 
xodimlarning ish haqi fondini shakllantirishda davlat byudjetining 
mablag’lari hal qiluvchi rol o’ynaydi. 
Davlat byudjeti mamlakatning moliya tizimida markaziy o’rin 
egallab, uning barcha bo’linmalari bilan bog’langan. Bunday 
bog’lanish ikki yo’nalish – byudjetga to’lovlar va byudjetdan 
moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. 
Davlat byudjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa 
bo’linmalari singari ikki xil funksiyani bajaradi: 
1) taqsimlash; 
2) nazorat. 
Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati 
namoyon bo’ladi. Bu davlat byudjeti tomonidan amalga 
oshirilayotgan taqsimlash munosabatlarining mazmu-nida yaqqol 
ko’rinadi. Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu 
jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning uchun ham davlat 
byudjetining taqsimlash funksiyasi o’ziga xos bo’lgan xususiyatga 
ega bo’lib, undan taqsimlangan yalpi ichki (milliy) mahsulotni qayta 
taqsimlashda foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida 
davlat byudjeti mablag’lari (byudjetga to’lovlar) milliy daromadda 
davlatning ulushi sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi 
bosqichida esa ana shu ulush qismlarga bo’linadi va ko’p sonli 
kanallar orqali turli tadbirlarni moliyalashtirishga va fondlarni 
shakllantirishga 
yo’naltiriladi. 
Aholining byudjetga to’lovlari ham qayta taqsimlash xarakteriga 
ega. U
larning byudjetga turli soliqlar ko’rinishida kelib tushishi 
ikkinchi taqsimlash aktidan iboratdir. Ayniqsa, ijtimoiy sohada 
faoliyat ko’rsatayotgan xodimlar tomonidan turli ko’rinishdagi 
soliqlarning byudjetga to’lanishi ham bu mablag’larning ko’p sonli 
t
aqsimlash bosqichlaridan o’tishini taqozo etadi. Chunki juda ko’p 
hollarda bu mablag’lar ancha oldinroq davlat byudjeti yordamida 

---

taqsimlanish bosqichidan o’tib, ijtimoiy sohaga davlat byudjeti 
mablag’lari shaklida etib borgan bo’ladi. 
Demak, mamlakatda yaratilgan yalpi ichki (milliy) mahsulot (milliy 
daromad)ning alohida olingan bir qismi taqsimlashning davlat 
byudjeti mexanizmi orqali bir necha marta taqsimlanishi (qayta 
taqsimlanishi) mumkin. Bu davlat byudjeti taqsimlash funksiyasining 
birinchi xarakterli xususiyatidir. 
Amalga oshiriladigan operatsiyalar ko’lamining, pul oqimlarining 
kengligi va tashkil topadigan maqsadli fondlarning xilma-xilligi davlat 
byudjeti 
taqsimlash 
funksiyasining 
ikkinchi 
xususiyati 
bo’lib 
hisoblanadi. Davlat byudjeti yalpi ichki (milliy) mahsulotning kattagina 
qismini taqsimlab, turli maqsadlarga mo’ljallangan turli fondlarni shakl- 
lantiradi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha 
bo’linmalari bevosita yoki bilvosita bog’langandir. 
Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli 
xususiyati shundan iboratki, bunda taqsimlashning asosiy ob’yekti 
bo’lib jamiyatning sof daromadi (qo’shilgan qiymat solig’i, foyda va 
boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin bu milliy daromad, yalpi ichki 
(milliy) mahsulot va milliy boylikning boshqa elementlarining ham 
qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi. Davlat byudjeti 
orqali soliqlar shaklida jismoniy shaxslarning daromadlari ham qayta 
taqsimlanadi. Shuningdek, davlat byudjeti mexani
zmi orqali xo’jalik 
yurituvchi sub’yektlar o’rtasida ham mablag’-lar qayta taqsimlanishi 
mumkin. 
Davlat byudjeti kanallari bo’yicha qiymatning jamg’arish va 
iste’mol fondlari tomon harakati sodir bo’ladi. Iqtiso-diyotga 
xarajatlarning ma’lum bir qismi, markazlash-tirilgan investitsiyalarni 
moliyalashtirish va ijtimoiy sohani saqlash bilan bog’liq bo’lgan xa- 
rajatlarning asosiy qismi davlat byudjeti mablag’lari hisobidan 
amalga oshiriladi. Davlatning moddiy rezervlari o’sgan qismining 
hammasi ham byudjetdan 
to’liq moliyalash-tiriladi. Davlat byudjeti 
ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirishning asosiy manbai bo’lib 
xizmat qiladi, ijtimoiy soha xodimlari 
uchun iste’mol fondining 
yaratilishini 
ta’minlaydi. 
Davlat byudjeti orqali ta
qsimlash jarayoni ko’p bosqichda 
amalga oshiriladi. Agar uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohala-rida 
(birlamchi taqsimlash) amalga oshirilsa, davlat byudjeti orqali yalpi 
ichki 
(milliy) 
mahsulotning 
ikkilamchi 
taqsimlanishi 
(qayta 
taqsimlanishi) sodir 
bo’ladi. Uning uchinchi bosqichi (byudjetdan 
moliyalashtirish) iqtisodiyot va ijtimoiy soha-
larning bo’linmalarini 
qamrab oladi. Biroq taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) mahsulotning 

---

ayrim elementlari davlat byudjeti orqali ko’p martalab ham 
taqsimlani-shi mumkin. Masalan, ijtimoiy soha tashkilotlarining 
ijtimoiy sug’urta fondiga to’lovlari byudjetli taqsimlashning mahsulidir. 
Chunki bu soha tashkilotlarida ish haqi fondi byudjetdan moliyalash- 
tirish asosida vujudga keladi. Lekin taqsimlashning ikkinchi 
bosqichidan o’tib, ular yana ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar shaklida 
byudjetga kelib tushadi. 
Shunday 
qilib, 
davlat 
byudjetining 
taqsimlash 
funksiyasi 
taqsimlashning 
ko’p martaligi bilan xarakterlanadi. U ijtimoiy 
munosabatlarning barcha so
halarida namoyon bo’ladi. Jamiyat 
iqtisodiyot, sog’liqni saqlash, maorif, madaniyat, fan, san’at, 
mudofaa va aholining turmush tarzini yaxshilashda undan 
foydalanadi. Faqat davlat byudjetidagina yalpi ichki (milliy) 
mahsulotni taqsimlash-ning ana shunday xilma-xil shakllari va 
metodlari namoyon 
bo’ladi. 
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Davlat byudjetiningmilliy iqtisodiyot bilan uzviy 
bog’liqligi takror ishlab chiqarishning barcha bo’lin-malarida 
ahvolning qandayligi 
to’g’risida ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab 
turadi. 
Mablag’larning byudjetga kelib tushishi, byudjetdan ajratiladigan 
mablag’larning yo’nalishi va ulardan foyda-lanish ishlab chiqarish, 
taqsimlash, 
almashuv 
va 
iste’mol-dagi 
muvaffaqiyat 
va 
kamchiliklarni 
ifoda 
etadi. 
Ular 
milliy 
iqtisodiyotda 
nomutanosibliklarning 
vujudga 
kelayotganligi, 
rivojlanish 
sur’atlaridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir bo’layotgan 
taqsimlash jarayon-
larining to’g’riligi va o’z vaqtida amalga 
oshirilayotganligi, ishlab chiqarishning samaradorligi va hokazolar 
to’g’risida go’yo signal berib turadi. Milliy iqtisodiyotning istalgan bir 
sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, davlat byudjeti 
bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarga – soliqlarga, to’lovlarga, 
byudjetdan moliyalashtirish hajm-
lariga va hokazolarga ta’sir 
ko’rsatadi. Demak, davlat byudjeti orqali rejadan og’ish tufayli 
tarmoqlararo moliyaviy aloqalar va davriy qisman disproportsiyalar, 
jamg’arma-larning hajmi, mablag’larni o’zlashtirish sur’atlari va 
bo
shqalardagi o’zgarishlar yaqqol ko’rinib turadi. Bularning barchasi 
davlat byudjetining nazorat funksiyasiga umumiylik, universallik 
xarakterini beradi (birinchi xususiyat). 
Bu esa, o’z navbatida, milliy 
iqtisodiyotni boshqarishda davlat byudjetining nazorat funksiyasidan 
keng foydalanish uchun sharoit yaratadi. 

---

Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli bo’lgan ikkinchi 
xarakterli xususiyat moliyaviy munosabat-larning alohida sohasi 
sifatida davlat byudjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan 
kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida 
quyi organlarning hisobot berib turishi-
ni, ma’lum ketma-ketlikda 
bo’ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, o’z navbatida, 
yuqoridan quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga 
shart-sharoit yaratib beradi. 
Kuchli majburiylik, imperativlik davlat byudjetining nazorat 
funksiyasiga tegishli bo’lgan uchinchi xususiyatdir. Davlat byudjeti 
davlatniki
bo’lganligi uchun uning nazorat funk-tsiyasi milliy 
iqtisodiyotni boshqarish vositalaridan biri hisoblanadi. Nazorat 
funksiyasining 
ob’yektiv ravishda byudjetga xosligi, uning iqtisodiy 
kategoriya sifatidagi xususiyati davlatning huquqiy asosga egaligini 
taqozo etadi. Shuning uchun ham davlat byudjeti nazorati
o’ta 
ta’sirchan va samarali hisoblanadi. Davlat bunday nazoratni amalga 
oshira borib,
sub’yektlarning moliyaviy faoliyatiga tezkor ravishda 
aralashuvi, 
kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni qo’llashi mumkin. 
Ob’ektiv ravishda byudjetga xos bo’lgan nazorat funk-tsiyasi 
faoliyatning barcha sohalarida davlat tomonidan keng 
qo’llaniladi. 
Byudjetni 
rejalashtirish jarayonlarida va uni ijro etishda sub’yektlar 
faoliyatining barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi 
mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi maqsadlarni 
ko’zda 
tutadi: 
1) davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul 
mablag’larini jalb qilish; 
2) 
mablag’larni sarflashning qonuniyligini ta’minlash; 
3) moliyaviy (byudjet) mexanizm orqali ishlab chiqarish-ning 
samaradorligini oshirish. 
Davlat byudjetining funksiyalari uning iqtisodiy mohi-yatini ifoda 
etib, byudjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda o’zini 
namoyon etadi. 
Davlat byudjetiningtaqsimlash va nazorat funksiyalari o’z 
harakatlari davomida miqdoriy va sifat tomonlarga egadir. 
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning 
hajmini ifodalashi bilan xarakterlanadi. Bunda turli fondlarning 
nisbatlari va ularning miqdoriy para-
metrlarini to’g’ri aniqlash 
nazarda tutilayapti. Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda 
muhimdir. Agar davlat byudjetiningtaqsimlash funksiyasi u yoki bu 
fondni oshirish yoki kamaytirish yo’li bilan uni ko’zlangan darajaga 
etkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi esa ana 

---

shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini 
aniqlashga imkon beradi. 
Taqsimlashning 
sifat 
tomoni 
davlat 
byudjeti 
tomonidan 
sub’yektlar faoliyatiga har tomonlama faol ta’sir ko’r-satadi va o’zida 
chuqur aloqalarni ifodalaydi. Byudj
etdan moliyalashtirishdan to’g’ri 
foydalangan holda fondlarning shakllantirilishi davlat byudjeti 
mablag’larini iqtisod qilib, ulardan samarali foydalanishiga, iqtisod 
rejimiga rioya qilinishiga, sub’yektning barcha bo’linmalarida 
samara-dorlikni 
oshirishga 
xizmat 
qiladi. 
Bunga 
davlat 
byudjetiningtaqsimlash funksiyasi faqat miqdoriy omillarga bo’ysun- 
dirilganda 
emas, 
balki 
u 
sifat 
ko’rsatkichlariga 
ham 
bog’langandagina 
erishilishi 
mumkin. 
Bu 
holatda 
davlat 
byudjetiningnazorat funksiyasi ham o’z yo’nalishini biroz o’zgartiradi: 
u faqat fondlarning miqdoriy jihatdan 
nomuvofiqligi to’g’risida emas, 
balki ana shu nomuvofiq-
liklar sifat ko’rsatkichlariga ham ta’sir 
ko’rsatganligi to’g’risida signal beradi. 
Davlat byudjetining ikkala funksiyasidan foydalanish natijasida