T. Malikov O. Olimjonov moliya

17.3. Soliqlar va soliq tizimi 
 
Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda soliq-lar hal 
qiluvchi ahamiyatga ega. 
Yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli 
bo’lgan mablag’larning bir qismini davlat ixtiyoriga majburiy va 
qaytarilmaydigan 
tarzda o’tkazuvchi to’lovlar soliqlar deyiladi. 
Ular 
mamlakat milliy daromadining bir qismi bo’lib, davlat byudjeti 
tizimining barcha bo’g’inlari bo’ylab jalb qilinadi, qonunga muvofiq 
oldindan belgilangan miqdorda va muddatlarda davlatning ixtiyoriga 
borib tushuvchi yuridik va jismoniy shaxslarning majburiy 
to’lovlari 
hisoblanadi. Soliqlar hisobidan davlatning funksiyalari va vazifalarini 
bajarish uchun moliyaviy asos yaratiladi. Soliqlarsiz davlat faoliyat 
ko’rsata olmaydi. Chunki ular bozor munosabatlari va xususiy 
mulkchilik hukmronligi sharoitida daromadlarni byudjetga jalb qilishning 
asosiy usuli bo’lib hisoblanadi. 
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida aholi keng qatlamlari 
daromadlarining 40% gachasi soliqlar orqali davlatning ixtiyoriga 
o’tmoqda. Mamlakatlar yalpi ichki (milliy) mahsuloti va milliy 
daromadida soliqlar salmog’i ortib, uning darajasi o’rtacha 18% dan 
30-50% gacha etib bordi. 
Soliqlar yalpi ichki mahsulot va 
uning tarkibiy qismi bo’lgan milliy 
daromadni qayta taqsimlashda ishtirok etib, yagona takror ishlab 
chiqarish jarayonining bir qismi, ishlab chiqarish munosabatlarining 
o’ziga xos shakli hisoblanadi. Bular soliqlarning ijtimoiy mazmunini 
shakllantiradi. Soliqlar jamiyatdagi taqsimlash munosabatlarining 
tarki-
biy qismi sifatida ishlab chiqarish qonuniyatlarini o’zida ifoda 
etadi. 
Ijtimoiy 
mazmundan 
tashqari 
soliqlar 
moddiy 
asosga 
(mazmunga) ham egadir, ya’ni ular jamiyatning davlat tomonidan 
jalb qilinadiga
n pul mablag’larining aniq summasini ham ifodalaydi. 
Milliy daromadni qayta taqsimlashda soliqlar davlat hokimiyat 
organlarini pul shaklidagi yangi qiymatning bir 
qismi bilan ta’minlaydi. 
Majburiy ravishda va soliqlar shaklida mamlakatning yuridik va 
jismo
niy shaxslaridan yig’ilgan milliy daromadning bu qismi davlatning 
75
Bu o’rinlarda keltirilgan raqamlar keyingi bir necha yil davomida shu 

---

yo’nalishda tarkib topgan ko’rsatkichlarning o’rtachasini o’zida mujassam 
etadi. 

---

markazlashtirilgan m
oliyaviy resurslari fondiga aylanadi. O‘ziga xos 
tarzda majburiy chetlashtirishdan iborat bo’lgan bu jarayon ekvivalent 
almashuvsiz qiymatning bir 
tomonlama (soliq to’lovchidan davlatga) 
harakatini ifodalaydi. 
Davlatning soliq shaklida yig’ib olinadigan daromadlari ishlab 
chiqarish jarayonida (mehnat, kapital va tabiiy resurslar ishtirokida) 
yaratilgan yangi qiymat hisobidan shakllantiriladi. Ular davlatning 
mulkiga 
aylanadi hamda harbiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
tadbirlarni mablag’ bilan ta’minlaydi. 
Ishlab chiqarish munosabatlarining alohida sohasi (tarkibiy 
qismi) sifatida soliqlar qat’iy ichki xusu-siyatlari, rivojlanish 
qonuniyatlari va namoyon bo’lishning farqlanuvchi shakllariga ega 
bo’lgan o’ziga xos tarzdagi iqtisodiy kategoriyadir. Soliqlar milliy 
daromad qiymatining bir qismining umumdavlat ehtiyojlari foydasiga 
olinishi jarayonida namoyon bo’ladigan va aniq mavjud pul 
munosabatlarini 
ifodalaydi. 
Soliq 
munosa-batlari 
moliyaviy 
munosabatlarning tarkibiy qismi sifatida doimiy ravishda 
o’zgarishda 
bo’ladi. 
Soliqlar faqat iqtisodiy kategoriya bo’lib qolmasdan, bir vaqtning 
o’zida moliyaviy kategoriya hamdir. Ular moliyaviy munosabatlarga 
xos bo’lgan umumiy xususiyatlarni ifoda etadi, o’zining farqlanuvchi 
belgilari va xususiyatlariga, o’z harakat shakliga, ya’ni moliyaviy 
munosabatlarning 
barcha 
to’plamidan 
ajratib 
turadigan 
funksiyalariga ega. 
Soliqlarning funksiyalari ularning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va 
ichki mazmunini ochib beradi. Hozirgi sharoitda soliqlar ikki 
funksiyani bajaradi: 
1) fiskal funksiya; 
2) 
tartibga solish (rag’batlantirish) funksiyasi. 
Bu funksiyalarning har biri soliqlarning moliyaviy kategoriya 
sifatida alohida tomonlarini namoyon etadi. 
Soliqlarning fiskal funksiyasi ularning asosiy funksiyasi bo’lib, bu 
barcha davlatlar uchun xarakterlidir. Bu funksiya yordamida davlat 
pul fondlari, ya’ni davlatning faoliyat ko’rsatishi uchun moddiy asos 
yaratiladi. Xuddi shu funksiyaning o’zi milliy daromad qiymatining bir 
qismini jamiyatning eng kam
ta’minlangan ijtimoiy qatlamlari 
foydasiga qayta taqsimlash uchun real imkoniyatni vujudga keltiradi. 
Jamiyat rivojlanishi iqtisodiy darajasining oshib borishiga 
muvofiq ravishda soliqlar fiskal funksiyasining ahamiyati ham o’sib 
boradi. Insoniyat taraqqiyotining XX asri va XXI asrining boshlari 
soliqlarni undirish hisobidan davlat daromadlarining juda katta 
o’sishi 

---

bilan xarak-terlanadiki, 
bu narsa, o’z navbatida, davlat funksiyala- 
rining kengayishi va hokimiyat tepasida bo’lgan ayrim ijtimoiy 
guruhlar tomonidan ma’lum bir siyosatning hayotga tatbiq etilishi 
bilan bog’liqdir. Keyingi yillarda davlat iqtisodiy va ijtimoiy 
tadbirlarga, mudofaa qobiliyatini mustahkamlash va boshqaruv 
apparatini saqlashga katta miqdordagi moliyaviy mablag’larni 
sarflamoqda. Ayniqsa, ikkinchi jahon uru
shidan so’ng dunyoning 
rivojlangan mamlakatlariga soliq shaklida yig’iladigan daromadlar 
o’sishining yuqori sur’atlari xos bo’lib, bu narsa faqatgina 
iqtisodiyotning tiklanishi bilan emas, balki o’tgan asrning 60-70- 
yillarida G’arbning juda ko’p mamlakatlarida takror ishlab chiqarish 
sharoitlarining yomonlashuvi bilan ham izohlanadi. XX asrning 80- 
yillari o’rtalarida soliq tushum-lari o’sish sur’atlari sekinlashdi va ularning 
milliy daromaddagi salmog’i barqarorlashdi. Ammo, shunday bo’lishiga 
qaramasdan, 
milliy 
daromadni 
qayta 
taqsimlashda 
davlat 
salmog’ining yuqoriligi hamon saqlanib qolmoqda. 
Soliqlarning 
fiskal 
funksiyasi 
iqtisodiy 
munosa-batlarga 
davlatning aralashuvi uchun 
ob’yektiv shart-sharoit yaratadi, ya’ni u 
tartibga solish funksiyasini taqozo etadi. 
Tartibga solish 
(rag’batlantirish) funksiyasi qayta taqsim-lash 
jarayonlarining faol ishtirokchisi sifatida soliqlar-ning takror ishlab 
chiqarishga uning 
sur’atlarini rag’bat-lantirib yoki to’sqinlik qilib, 
kapitalning jamg’a-rilishini kuchaytirib yoki susaytirib, aholining to’lovga 
qobiliyati talabini kengaytirib yoki qisqartirib, keskin 
ta’sir ko’rsa-tishi 
mumkinligini anglatadi. Milliy daromad-ni jalb qilishning soliq metodini 
davlat tomonidan kengaytirilishi orqali soliqlarning ishlab chiqarish 
jarayoni ishtirokchilari bilan doimiy 
ravishda to’qnash kelishiga sabab 
bo’lib, bu narsa unga mamlakat iqtisodiyotiga va takror ishlab 
chiqarishning barcha 
bosqichlariga ta’sir ko’rsatishi uchun real 
imkoniyat yaratadi. 
Ilmiy-texnika taraqqiyoti sharoitida ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi davlatni ishlab chiqarish jara-yoniga aralashuvi uchun 
ehtiyojni vujudga keltiradi. Bu narsa soliqni tartibga solishni 
(rag’batlantirishni) yangi pog’onaga ko’tardi. Daromadlarni soliqqa 
tortishning kengayishi bilan korxonalarning foydasi va aholining 
daromadlari asosiy soliq 
ob’ektlariga, jismoniy va yuridik shaxslar 
esa, asosiy soliq sub’yektlariga aylanadi. 
Soliqlar jami talab darajasi va uning tuzilmas
iga ta’sir ko’rsatadi. 
Ular, bir vaqtning o’zida, talabning bozor mexanizmi orqali ishlab 
chiqarishning rivojlanishiga ta’sir ko’rsatishi yoki uning rivojlanishiga 
to’sqinlik qilishi mumkin. Soliqlarning miqdori (hajmi) mehnatga haq 

---

to’lash darajasini aniqlashga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Chunki ular 
soliq to’lovlarining tarkibiga kiritiladi. Tadbirkorlar uchun ishlab 
chiqarish quvvatlarini sotish yoki ulardan foydalanish jarayonida hal 
qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan mahsulotlar va xizmatlar bahosi 
bilan ishlab chiqarish xarajatlari o’rtasidagi nisbat ham soliqlarga 
bog’liq. 
Soliqlar va ularning funksiyalari bazis munosabat-
larini o’zida aks 
ettiradi. Ulardan davlat soliq mexa-nizmini tashkil etadigan turli 
xildagi vositalar (soliq stavkalari, soliqqa tortish usullari, soliq 
imtiyozlari va shunga o’xshashlar) orqali soliq siyosatini yurgizishda 
foydalanadi. 
Soliqlarning asosiy elementlari quyidagilardan ibo-rat: 

soliq sub’yekti – qonun bo’yicha soliqni to’lovchi shaxs
(yuridik yoki jismoniy); 

soliq ob’yekti – mavjudligi egasini soliqqa tortishga asos 
bo’ladigan predmet (mol-mulk, er va boshqalar); 

soliq manbai 
– hisobidan soliq to’lanadigan daromad (ish 
haqi, foyda, foiz va boshqalar); 

soliqqa tortish birligi 
– soliq ob’yektini o’lchash bir-ligi 
(masalan, yer solig’i bo’yicha erning bir gektari); 

soliq stavkasi 
– soliqqa tortish birligiga nisbatan o’rnatilgan 
soliqning miqdori. Amaliyotda soliqlar regres-siv, proportsional va 
progressiv stavkalar yordamida yig’ib olinadi. Regressiv usulda 
(soliqlarni undirishning regressiv stavkasida) daromadning o’sib 
borishi bilan uni soliqqa tortish foizi kamayadi. Tovarlarning 
bahosidan undiriladigan egri (bilvosita) soliqlar doimo regressiv 
usulda hisoblanadi. Proportsional soliqlarda (soliqlarni undirishning 
proportsional stavkasida) daromadning miqdoriga bog’liq bo’lmagan 
holda ular bir xil stavkada undiriladi. Progressiv soliqlarda (soliqlarni 
undirish-ning progressiv stavkasida) esa daromadlarning ortib 
borishiga qarab soliqning stavkasi ham ortib boradi. Progressiyalar 
oddiy va murakkab bo’lishi mumkin. Oddiy progressiyada soliqning 
stavkasi daromadning barcha qismi uchun ortadi (oshadi). Murakkab 
progressiyada esa soliq to’lovchining daromadi qismlarga bo’linadi 
va uning har bir qismiga nisbatan tegishli soliq stavkasi 
qo’llaniladi; 

soliq tizimi 
– mamlakat hududida amal qiladigan soliqlar, 
ularning tuzilishi usullari va printsiplari majmui. 

soliq imtiyozlari 
– amaldagi qonunchilikka muvofiq soliq 
to’lovchini soliq to’lashdan to’liq yoki qisman ozod qilish; 

---


soliqqa tortiladigan baza (asos, negiz) 
– unga nisbatan soliq 
stavkasi qo’llaniladigan daromad. Soliq to’lovchining yalpi 
daromadidan amaldagi qonunchilik bo’yicha taqdim etilgan soliq 
imtiyozlarini chegirish orqali aniqlanadi; 

soliq okladi 
– uning sub’yekti tomonidan to’lanadigan soliq 
summasi.