T. Malikov O. Olimjonov moliya

17.4. Umumdavlat soliqlari 
 
Soliq qonunchiligiga muvofiq ravishda o’rnatiladigan va 
mamlakatning barcha hududlarida undiriladigan soliqlar 
umumdavlat soliqlari deyiladi. 
Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi 
mumkin: 

qo’shilgan qiymat solig’i (QQS); 

aktsizlar; 

korxonalarning daromadi (foydasi)dan olinadigan soliq; 

jismoniy shaxslardan olinadigan daromad 
solig’i; 

bojxona bojlari; 

va boshqalar. 
Qo’shilgan qiymat solig’i (QQS) 
hozirgi davr soliq tizimida eng 
muhim soliqlardan biri hisoblanadi. Keyingi yillarda uning hisobidan 
davlat byudjeti daromadlarining 25-30% tashkil topmoqda. QQS 
fiskal nuqtai nazardan eng samarali soliq hisoblanadi. Uni joriy 
etuvchi mamlakat birdaniga juda katta miqdordagi daromadni 
byudjetga olish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu soliq mamlakatimizda 
1992 yilning 1 y
anvaridan joriy etilgan bo’lib, u xorijda o’tgan asrning 
50-yillaridanoq mavjud edi. 
Ijtimoiy-
iqtisodiy mohiyatiga ko’ra QQS ishlab chiqa-rilgan 
mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatning barcha 
bosqichlarida yaratilgan qiymat o’sganining bir qismini mahsulot
(ish, xizmat)ning sotilishiga muvofiq ravishda byudjetga olinish 
shakli bo’lib hisoblanadi. U realizatsiya qilingan mahsulotlar 
(bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar) qiymati bilan ishlab 
chiqarish va muomala xarajatlarining tarkibiga kiritilgan moddiy 
xarajatlarning qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniq-lanadi. Bu soliq 
yordamida mahsulotning barcha aylanmasi emas, balki qiymatning 
ortgan qismi soliqqa tortiladi. Qo’shilgan qiymat deyilganda korxona 
ishchi-
xodimlariga to’lanadigan mehnat haqi (ajratma tariqasida 
hisoblangan summalar bilan birgalikda) va yalpi foydaning yig’indisi 
tushuniladi. 
QQS baholarni shakllantiruvchi omil hisoblanadi. Uning miqdoriga 
mos ravishda mahsulotlarning bahosi avtomatik ravishda ortadi. 
Sobiq SSSRda 1930-
1932 yillarda o’tkazilgan soliq islohotlariga 
muvofiq ravishda joriy etilgan oborot solig’i va baholar ustidan qattiq 

---

davlat nazorati bo’lgan bir paytdagidan va 1991 yilning 1 yanvaridan 
kiritilgan sotuvdan olinadigan soliqdan farqli o’laroq QQS bir necha 
muhim afzalliklarga ega. Afzalliklarning ba’zi birlari quyidagilardan 
iborat: 

QQS 
oborot solig’iga nisbatan samaraliroq hisoblanadi. Chunki u 
tovar aylanmasining barcha bosqichlarini qamrab oladi. Shunga 
muvofiq ravishda soliqqa tortiladigan baza kengayib, byudjetga 
tushumlar ortishi mumkin; 

alohida olingan ishlab chiqaruvchi uchun bu soliq nisbatan 
kamroq og’irlik yuklaydi. Chunki bunda soliqqa tortishga butun tovar 
aylanmasi emas, balki qiymat o’suvining bir qismi jalb qilinadi va 
uning og’irligi ishlab chiqarish va muomalaning butun zanjiri bo’ylab 
taqsim-lanadi. Buning natijasida bozor munosabatlarining barcha 
ishtirokchilari uchun teng holatning yaratilishiga erishiladi; 

QQS soliqqa tortishning nisbatan oddiyroq shaklidir. Chunki bu 
soliq 
to’lovchilarning hammasi uchun mamlakatning butun hududi 
bo’yicha yagona soliq undirish mexanizmi joriy etilgan bo’ladi; 

davlat uchun ham ustuvorlik kasb etadi. Chunki uni to’lashdan 
bosh tortish yoki bo’yin tovlash ancha murakkab bo’lib, moliyaviy 
intizom buzilish holatlari kamayadi; 

QQS 
tadbirkor daromadining o’sishidan manfaatdorlikni yuqori 
darajaga 
ko’taradi. Chunki u avtomatik ravishda korxonaning ishlab 
chiqarish xarajatlarini soliqqa torti-lishdan ozod qiladi. 
Rasmiy ravishda QQS ishlab chiqaruvchilar va savdo 
qiluvchilardan 
undiriladi. 
Biroq 
uning 
haqiqiy 
to’lovchilari 
mahsulotlarni sotib oluvchilar, ya’ni aholining keng qatlami 
hisoblanadi. Ular tovarni sotib olish bilan birga tovar bahosining 
tarkibida QQS ni 
ham to’laydilar. 
Quyidagi sub’yektlar QQSni to’lovchilar hisoblanadi: 

mulkchilik shaklidan qat’i nazar, ishlab chiqarish va boshqa 
tijorat faoliyatini amalga oshiruvchi barcha yuridik shaxslar (xorijiy 
investitsiyali korxonalar bilan birga-likda); 

mamlakat hududida joylashgan va mustaqil ravishda mahsulot 
(ish, xizmat)larni sotayotgan yakka (oilaviy) tartib-dagi barcha 
xususiy korxonalar, ularning filiallari, bo’linmalari va korxonaning 
boshqa shakllari. 
QQSning ob’yekti tovarlar, bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan 
xizmatlar aylanmasidir. Tovarlarni realizatsiya qilishda o’zida ishlab 
chiqarilgan va chetdan sotib olingan tovarlar hisobga olinadi. 
Bajarilganda ishlar esa qurilish-montaj, ilmiy-tadqiqot, tajriba- 

---

konstruktorlik, texnologik kabi ishlar inobatga olinadi. Shuningdek, 
xizmatlar realizatsiya qilinganda aloqa, transport, uy-joy-maishiy 
xo’jalik, reklama, innovatsion va boshqa shunga o’xshash 
korxonalarning xizmatlarni ko’rsatishdan olingan tushumlar nazarda 
tutiladi. Soliqqa tortiladigan aylanmaning tarkibiga korxona 
tomonidan olingan 
barcha pul mablag’lari (agar ularning olinishi tovar 
(ish, xizmat)larni to’lash bo’yicha hisob-kitoblar bilan bog’liq bo’lsa), 
shu jumladan, boshqa korxonalardan olingan moliyaviy yordamlar, 
maxsus maqsad-
larga mo’ljallangan fondlarni to’ldirish, avans 
to’lovlari, mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnomalarning 
buzilganligi uchun olingan jarimalar, penyalar va 
shunga o’xshashlar 
kiradi. 
QQS orqali soliqqa tortishda soliq imtiyozlari mavjud. Masalan, 
quyidagilar QQS bo’yicha soliqqa tortishdan ozod qilinishi mumkin: 

korxonaning ustav fondiga o’tkazilgan mablag’lar; 

eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar; 

pul, valyuta, banknota va qimmatli qog’ozlar muomalasi bilan 
bog’liq bo’lgan operatsiyalar; 

m
adaniyat va san’at muassasalarining xizmatlari; 

kvartira haqi; 

va boshqalar. 
QQSning stavkalari 10 va 20% darajasida o’rnatilgan. 10% li 
stavka iste’mol tovarlari (aktsizosti tovarlaridan tashqari) va 
mamlakat hukumati tomonidan tasdiqlangan ro’yxat bo’yicha bolalar 
uchun tovarlarga, 20% li stavka esa qolgan boshqa tovarlar, ishlar va 
xizmatlarga (aktsizosti iste’mol tovarlari bilan birgalikda) nisbatan 
amal qiladi. 
Tovar (ish, xizmat)larning soliqqa tortiladigan aylan-masi 
aniqlanib, soliq imtiyozlari va soliq 
stavkasi o’rnatilganidan so’ng 
soliqqa tortiladigan aylanmani soliq stav
kasiga ko’paytirish yo’li bilan 
QQSning summasi hisoblab, topiladi. Amaliyotda QQSni to’lovchi 
byudjetga sotilgan tovar (ish, xizmat)lar uchun sotib oluvchidan 
olingan soliq summasi va moddiy boyliklar uchun mol etkazib 
beruvchiga to’langan soliq summasi o’rtasidagi farqni to’laydi, ya’ni 
hisobga olish mexanizmi amal qiladi. Bu yerda hisobga olish 
mexanizmi korxonaga mol etkazib beruvchiga sotib olingan tovar 
(ish, xizmat)lar uchun to’langan QQS summasini sotib oluvchiga 
tovar 
– (ish, xizmat)lar sotilganda olingan QQS summasidan chegirib 
tashlash imkonini berishni anglatadi. Tadbirkorlar quyidagi shartlar 

---

bajarilganda hisobga olish (byudjetdan qoplash) huquqiga
egadirlar: 

sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar mol etkazib beruvchiga 
to’langan bo’lishi, ya’ni boshlang’ich va hisob-kitob hujjatlarida 
QQSning summasi alohida qatorda belgi-
lanmog’i lozim; 

sotib olingan tovar (ish, xizmat)lar kirim qilingan, ya’ni 
balansda aks ettirilgan bo’lishi kerak; 

sotib 
olingan 
moddiy 
boyliklardan 
ishlab 
chiqarish 
maqsadlarida foydalanilgan bo’lmog’i lozim; 

mol etkazib beruvchidan schyot-fakturalar olinganda. 
QQSni to’lash muddatlari soliq summasining hajmiga bog’liq: 
soliq summasi qanchalik katta bo’lsa, uni to’lash muddati shunchalik 
tez bo’lmog’i lozim. Ayrim hollarda QQSni to’lashning quyidagi uch 
muddatlari belgilanishi mumkin: 

yirik korxona va tashkilotlar soliqni uch muddatda (15, 25 va 
keyingi oyning 5-
kunlarida) to’lashi mumkin; 

o’rta korxonalar – har oyda bir marta (keyingi oyning 20- 
kunidan kechikmagan holda); 

uncha katta bo’lmagan va kichik korxonalar – har chorakda 
(hisobot choragidan keyingi oyning 20-kunidan kechikmagan holda). 
QQSni 
to’lovchilar hisobot davrida to’langan soliq summa-lari 
to’g’risida o’zlari joylashgan joydagi soliq organiga belgilangan 
muddatlarda va tartibda hisob-kitoblarni taqdim etishlari kerak.