T. Malikov O. Olimjonov moliya

17-bob. Davlat byudjeti daromadlari 
17.1. Davlat byudjeti daromadlarining mazmuni va ularni 
shakllantirish printsiplari 
 
Davlat byudjeti daromadlari davlat markazlashti-rilgan moliyaviy 
resurslarining bir qismi bo’lib, ular davlat funksiyalarini bajarish 
uchun zarurdir. Davlat byudjeti daromadlari pul mablag’lari fondlarini 
shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy) 
munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat 
organlarining ixtiyoriga kelib tushadi. 
Yuqorida qayd etilgan fikrlarni inobatga olgan holda unga davlat 
byudjeti daromadlarining mazmunini ifoda-
lovchi quyidagi ta’rifni 
berish 
mumkin: 
pul mablag’lari fondlarini shakllantirish 
jarayonida 
vujudga 
keluvchi 
iqtisodiy 
(moliyaviy) 
munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining 
turli 
darajalari 
ixtiyoriga 
kelib 
tushadigan, 
davlatning 
funksiyalarini 
bajarish 
uchun 
zarur 
bo’lgan 
davlat 
markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi davlat 
byudjeti daromadlari deyiladi. 
Mamlakatlarning 
davlat tuzilishiga bog’liq ravishda davlat 
byudjeti daromadlari quyidagicha farqlanadi: 
1) markaziy (davlat) byudjet(i) daromadlari; 
2) unitar 
(yagona, 
yaxlit) 
davlatlardagi 
mahalliy 
byudjetlar 
daromadlari. 
Federativ (ittifoqchilik) tuzilish(i)ga ega
bo’lgan dav-latlarda 
davlat byudjeti daromadlarining bu ikki
ko’rinishidan tashqari 
federatsiya a’zolari byudjetlarining daromadlari ham alohida bo’ladi. 
Davlat byudjeti daromadlari davlat daromadlariga nisbatan torroq 
darajadagi tushunchadir. Chunki davlat daromadlari hokimiyatning 
barcha darajadagi byudjetla-rining moliyaviy 
mablag’lari bilan 
birgalikda yana 
o’zining tarkibiga davlatning byudjetdan tashqari 
jamg’armalar va barcha davlat sektoriga tegishli bo’lgan boshqa 
resurslarni ham qamrab oladi. 
Davlat byudjeti daromadlarining asosiy moddiy manbai milliy 
daromaddir. Agar davlatning moliyaviy ehtiyoj-larini qondirish uchun 
milliy daromad etarli bo’lmasa, davlat bunday ehtiyojni qondirishga 
milliy boylikni jalb etishi mumkin. Bu yerda milliy boylik deyilganda 
ma’lum bir davrda jamiyatning ixtiyorida bo’lgan, hozirgi va o’tgan 
avlodning mehnatlari evaziga yaratilgan moddiy ne’matlar hamda 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilingan tabiiy 
resurslar majmui nazarda tuti-layapti. 

---

Milliy daromadni davlat ixtiyoriga o’tkazish turli usullar yordamida 
amalga oshiriladi. Soliqlar, davlat krediti va pul emissiyasi davlat 
hokimiyati organlari tomonidan milliy daromadni qayta taqsimlash va 
davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish uchun foydala-nilayotgan 
usullarning 
asosiylari bo’lib hisoblanadi. Bu metodlar o’rtasidagi nisbat 
mamlakatlar 
va davrlar bo’yicha turlicha bo’lib, mamlakatdagi 
iqtisodiy vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa qarama-qarshiliklarning 
kuchlilik darajasi, davlatning moliyaviy siyosati va moliyaviy ahvoli 
kabi omillar ta’sirida aniqlanadi. 
Milliy daromadni qayta taqsimlashning asosiy usuli soliqlar 
hisoblanadi. Ular yordamida davlat byudjeti daromadlarining asosiy 
qismi ta’minlanadi. Turli mamla-katlar markaziy byudjetlarining 
daromadlarida soliq tushumlari qariyb 90%ni tashkil etadi. 
Federatsiya a’zo-lari va mahalliy byudjetlar daromadlarida soliq- 
larning salmog’i nisbatan pastroqdir. Bu byudjetlar biriktirilgan 
(tegishli byudjetlarning 
o’z daromadlari) va tartibga keltiruvchi (davlat 
byudjeti tizimining yuqori bo’g’inidan quyi bo’g’iniga beriladigan 
ajratmalar) daromadlar hisobidan shakllantiriladi. 
O‘zining moliyaviy ahamiyatiga ko’ra davlat kreditlari ham davlat 
byudjeti daromadlari hisoblanadi. Kelgusi yil uchun davlat byudjeti 
tuzilayotgan paytda davlat byudjeti defitsiti mavjud bo’lsa (vujudga 
kelsa), davlat ana shu usuldan foydalanadi. Davlat mamlakatda 
moliyaviy ahvolning murakkablashishi va davlat byudjeti defitsiti 
hajmining oshishiga muvofiq ravishda davlat kreditiga murojaat qiladi. 
Bunday kreditlarni olishning ikki yo’li mavjud: 
1) 
davlat nomidan qimmatli qog’ozlar chiqarish yo’li bilan 
jismoniy va yuridik shaxslardan davlat qarzlarini olish; 
2) Markaziy bank va boshqa kredit tashkilotlaridan olingan 
kreditlar. 
Davlat kredit operatsiyalari hajmining oshishi davlat qarzining 
oshishiga olib keladi. O‘z navbatida, davlat qarzlari soliqlar bilan 
chambarchas bog’liq. Uni qaytarish va foizlarini to’lash, asosan, soliq 
to’lovlari yoki davlatning yangi kredit operatsiyalari hisobidan 
amalga oshiriladi. 
Favqulodda holatlarda, soliq to’lovlari va davlat kreditlarini olish 
murakkablashganda davlat qog’oz pullar emissiyasiga murojaat 
qiladi. Bu davlat byudjeti daro-
madlarini to’ldirishning eng noqulay 
meto
didir. Chunki bu metodning qo’llanilishi tegishli tartibda tovar 
bilan ta’minlanmagan pul massasining o’sishiga va inflyatsion 
jarayonlarning kuchayishiga, pirovardida esa, og’ir ijtimoiy-iqtisodiy 
oqibatlarga olib kelishi mumkin. 

---

Davlat byudjeti daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) 
mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining 
elementlaridan biri bo’lib, oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik 
va 
jismoniy 
shaxslarga 
tegishli 
bo’lgan 
daromadlar 
va 
jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga 
keladi. Davlat byudjeti daromadlarining moddiy-buyumlashgan 
mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil 
etadi. Bu moliyaviy (byudjet) kategoriyaning namoyon bo’lish shakli 
byudj
etga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va 
ajratmalardan iborat. 
Miqdoriy jihatdan davlat byudjetiningdaromadlari yaratilgan 
(ishlab chiqarilgan) yalpi ichki (milliy) mahsulotda (milliy daromadda) 
davlatning ulushini ko’rsatadi. Ularning absolyut hajmi va salmog’i 
mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti (milliy daromadi)ning 
umumiy hajmi, u yoki bu davrda davlatning oldida turgan siyosiy, 
iqtisodiy, ijtimoiy, mudofaa va boshqa vazifalar bilan belgilanadi. Ana 
shularga muvofiq r
avishda byudjetga mablag’larni to’plash (yig’ish) 
miqdori va ularni undirishning shakl va usullari aniqlanadi. 
Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish jarayoni-ning 
quyidagi printsiplarga asoslanishi maqsadga muvo-fiqdir: 
– sub’yektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga rioya etish 
(sharoit yaratish). Buning ma’nosi shundaki, sub’yekt-larga tegishli 
bo’lgan mablag’larning bir qismini byudjetga olinishi ularning mustaqil 
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Bu chegaradan oshib 
ketish sub’yektlarning mustaqilligini yo’qotishiga, kasodga uchrash 
holla-rining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga va 
ishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’-minlashga intilishning 
susayishiga, xufyona iqtisodiyotning rivojla-nishiga olib keladi; 
– sub’yektlarning xatti-harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan 
holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga 
olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan turib olingan 
barcha daromadlar sub’yektlarning ixtiyoriga qoldirilmasdan 
davlatning ixtiyoriga o’tishi kerak. Bu printsipning ta’siri ostiga 
sub’yektlar ma’muriyatining noto’g’ri, noqonuniy harakati (masalan, 
davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan 
daromadlar ham kiritilmog’i lozim; 
– ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun 
korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni 
byudjetga olish. Bu printsip davlat byudjeti daromadlarini davlat 
korxonalarining mablag’lari hisobidan tashkil etishda qo’llanilishi 
mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi 

---

va bir vaqtning o’zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda dav-latning 
manfaatlarini ta’minlaydi; 
– davlat byudjeti mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini 
ta’minlash. Sub’ektlar ixtiyoridan mablag’larning byudjetga olinishi 
ularning samarali 
faoliyat ko’rsatishini rag’batlan-tirishi kerak. Bu yerda 
qo’yilgan vazifa faqatgina davlat byudjeti daromadlarini miqdoriy 
jihatdan ta’minlash emas, balki shu orqali korxonada faoliyat 
ko’rsatayotgan mehnat jamoalarining manfaatlariga, ular faoliyatining 
sifat ko’rsatkichlariga to’lovlarning ta’sirchanligini kuchaytirishdir; 
– davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok 
etish. Bu printsip aholi mablag’lari hisobidan davlat byudjeti 
daromadlarini shakllantirishda qo’llanilib, uning natijasida aholi 
daromadlarining bir qismi ular olgan daromadlarining darajasiga 
bog’liq ravishda byudjetga o’tkaziladi. 
Davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismi soliqlar yordamida 
undirilishi tufayli bu jarayonda quyidagi printsiplardan foydalaniladi: 
– soliqlarning byudjetga olinishi mamlakat milliy boyligi 
manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak; 
– soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng (adolatli) 
taqsimlanmog’i lozim; 
– soliqlarning ishlab chiqaruvchilar aylanma fondlari hajmiga 
ta’sir ko’rsatmasligi; 
– soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi; 
– davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq 
bo’lishi lozim; 
– soliqlarning undirilish jarayoniishlab chiqarishdan xususiy 
sektorni siqib chiqarmasligi kerak.