T. Malikov O. Olimjonov moliya

Tumanlar va shaharlar byudjetlaridan quyidagi xarajatlar 
amalga oshiriladi
78
: 
1) 
ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash 
xarajatlari, shu jumladan: 
78
“O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti kodeksi” 
72 modda
: T.: 

---

“Adolat”, 2014 y. - 
9-b.

---


tumanlar (shaharlar) xalq ta’limi bo’limlari va maktabgacha 
ta’lim bo’limlarini, shuningdek ular tasar-rufidagi maktabgacha ta’lim, 
umumiy o’rta ta’lim, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini 
saqlab turish hamda qonun hujjatlarida tumanlar va shaharlar 
byudjet-
laridan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimidagi 
tadbirlar xarajatlari; 

tuman tibbiyot birlashmalari, tuman markaziy poliklinikalari va 
koykasiz dispanserlar, tumanlar (shaharlar) tibbiyot birlashmalari 
tasarrufidagi 
davolash-profilaktika 
muassasalari, 
oilaviy 
poliklinikalar, qishloq vrachlik punktlarini saqlab turish xarajatlari; 

qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning 
sog’lig’ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari; 

tumanlar (shaharlar) madaniyat bo’limlari tasarru-fidagi 
madaniyat muassasalarini, tumanlar (shaharlar) jismoniy tarbiya va 
sport bo’limlari tasarrufidagi jismoniy tarbiya va sport muassasalarini 
saqlab turish, shuningdek madaniyatni, jismoniy tarbiya va sportni, 
bolalar musiqa va san’at maktablarini rivojlantirishga doir maqsadli 
tadbirlar xarajatlari; 

uyda ijtimoiy yordam ko’rsatish, Chernobil AES halokati 
oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslarni va radiatsiya-yadro 
ob’ektlarida harbiy xizmatni o’tagan pensiya yoshidagi shaxslarni 
ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 
2) iqtisodiyot xarajatlari, shu jumladan: 

tumanlar 
va 
shaharlar 
davlat 
veterinariya 
bo’lim-lari, 
laboratoriyalarni saqlab turish; 

shaharlar 
va 
boshqa 
aholi 
punktlaridagi 
ko’chalarni, 
shuningdek xo’jaliklararo qishloq avtomobil yo’llarini ta’mirlash; 

uy-joy-
kommunal xo’jaligi ob’ektlarida ta’mirlash ishlarini olib 
borish; 

aholi punktlarini obodonlashtirish xarajatlari; 
3) 
tuman va shahar hokimliklarini hamda ularning bo’limlarini 
saqlab turish xarajatlari; 
4) 
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlab turish 
xarajatlari; 
5) 
tumanlar va shaharlar byudjetlarining zaxira jamg’armalarini 
shakllantirish xarajatlari; 
6) boshqa xarajatlar, shu jumladan qonun hujjat-larida 
tumanlar va shaharlar byudjetlaridan moliyalashti-rilishi nazarda 
tutilgan ayrim tashkilotlar va tadbirlar-ning xarajatlari. 

---

Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjetining xarajatlari uning 
daromadlari bilan uzviy bog’langandir. Bunday o’zaro bog’liqlik 
xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq kelishi va 
ularning bir-
biriga o’zaro ta’sir ko’rsatishi orqali ifodalanadi. Bir 
tomondan, aksariyat hollarda, davlat byudjeti xarajatlarining hajmi 
davlat byudjeti daromadlarining miqdori bilan cheklanadi. O‘z 
navbatida, davlat byudjeti daromadlarining hajmi esa davlatning 
iqtisodiy imkoniyatlari darajasi bilan aniqlanadi. Shuning uchun ham 
bu yerda davlat byudjeti xarajatlarining shunday hajmini va milliy 
xo’jalikda pul fondlarini shakllantirishda davlat byudjeti mablag’la- 
ridan foydalanishning shunday muddatlarini o’rnatish kerakki, ular 
minimal xarajatlar qilib, maksimal samaraga erishish orqali davlat 
oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarilishini 
ta’minlasin. Boshqa tomondan esa, ishlab chiqarishning o’si-shiga 
ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va milliy 
xo’jalikdagi 
nisbatlarni 
optimallashtirish 
orqali 
davlat 
byudjet
iningxarajatlari uning daromadlari darajasining ortishiga o’z 
ta’sirini ko’rsatadi. 
Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi 
ularni milliy xo’jalikning samaradorligi nuqtai nazaridan baholashni 
juda dolzarb muammoga aylantirib qo’yadi. Bunda milliy xo’jalikning 
yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo’lgan daro- 
madlarning qo’shimcha ravishda o’sganligiga e’tibor berish bilan 
cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bu yerda, bir vaqtning o’zi-da, 
jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muammolarning qay 
darajada hal etilganligi ham nazardan chetda qolmasligi kerak. 
Albatta, milliy xo’ja-likning yakuniy natijasi davlat byudjeti 
xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy tuzilishiga, davlat 
byudjeti mablag’laridan to’g’ri, iqtisod qilib va samarali foydalanishga 
bevosita bog’liq. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat 
byudjeti xarajatlarining ilmiy asoslangan holda rejalashtirilishiga, 
davlat byudjeti mablag’laridan foydalanish ustidan moliyaviy 
nazoratning butu
n tizimiga alohida e’tibor berish lozim. 
Milliy xo’jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan 
biri ham davlat byudjetining xarajat-laridir. Bu yerda, odatda, 
moliyaviy tartibga solish deyilganda, milliy xo’jalikdagi oqilona 
proportsiyalarni 
ta’minlash maqsadida davlat byudjeti mablag’larini 
tarmoqlar va hududlar bo’yicha taqsimlash va qayta taqsimlashning 
shakllari va usullari majmui tushuniladi. Milliy xo’jalikni moliyaviy 
tartibga solishning ob’yektiv zarurligi katta o’zgaruvchanlik bilan 
x
arakterlanadigan uning murakkab organizmi bo’lgan turli qismlarida 

---

moliyaviy resurslarni jamg’arish sur’atlari-ning turli-chaligi bilan 
izohlanadi. Davlat byudjeti resurslarini sarf qilish orqali davlat pul 
mablag’larini taqsimlashda vujudga 
kelgan 
proportsiyalarni 
o’zgartirishi va buning oqibatida ba’zi bir tarmoqlarning 
(hududlarning) rivoj-lanishini tezlashtirishi va boshqalarining rivojla- 
nishini rag’batlantirmasdan, milliy xo’jalikning rivojlanishini tartibga 
solishi mumkin. Davlat byudjeti mab-
lag’larining katta qismini muhim 
ishlab chiqarish-hududiy komplekslarni rivojlantirishga sarflash 
sekin-
astalik bilan chuqur sifat o’zgarishlarining sodir bo’lishiga – 
ijtimoiy ishlab chiqarishning tarkibiy tuzilmasining o’zgarishiga olib 
keladi. 
M
amlakatning milliy xo’jaligini moliyaviy jihatdan tartibga solish 
davlat 
byudjeti 
daromadlarini 
rejalash-tirish 
va 
byudjetdan 
moliyalashtirish 
jarayonlari 
davomida 
amalga 
oshiriladi. 
Rejalashtirish jarayonining o’zidayoq davlat byudjeti xarajatlarining 
umumiy hajmi gorizon-taliga (tarmoq, vazirlik va maqsadli 
kesimlarda) va vertikaliga (boshqaruvning turli darajalariga muvofiq 
ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarish-larning sodir 
bo’lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. Byudjetdan moliya-lashtirish 
jarayonida esa davlat o’zining ixtiyoriga kelib tushayotgan pul 
mablag’larini rejalash-tirilgan tadbirlar doirasida va undan tashqarida 
keng manyovr qilish imkoniga ega bo’ladi. Mablag’larni aniq 
taqsimlovchilarga davlat byudjeti kreditlarini ochish, davlat byudjeti 
mablag’larini berish va ulardan samarali foydalanish ustidan nazorat 
qilib, iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan moliya organlari diqqat bilan 
kuzatuvni amalga oshiradilar va zarur hollarda taqsimlanayotgan 
davlat byudjeti mablag’larining nisbat-larini o’zgartiradilar. 
Byudjetda daromadlarni xarajatlarning konkret turlari va 
yo’nalishlari bo’yicha biriktirilishi printsipi bo’lmaganligi uchun bu 
yerda davlat byudjeti resurslari bilan keng manyovr qilish va shunga 
muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul 
mablag’laridan har qanday zarur yo’nalishda foydalanilishi mumkin. 
Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi 
davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarga, milliy 
xo’jalikning ehtiyojlariga bog’liq hamda davlat byudjeti mexanizmi 
orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir omillariga davlatning 
ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan belgilanadi. Masalan, 
O‘zbekiston Respublikasi davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va 
uning tuzilmasi keyingi yillarda quyidagi
ma’lumotlar bilan 
xarakterlanishi mumkin: O‘zbekiston Respublikasi Davlat byudjeti 
xarajatlarining yarmidan ko’prog’ini (56,55%) ijtimoiy soha va aholini 

---

ijtimoiy 
qo’llab-quvvatlash 
xarajatlari 
tashkil 
etmoqda. 
Bu 
xarajatlarning tarkibida 
asosiy o’rinni maorif (32,65%), sog’liqni 
saqlash (11,82%) va oilalarga ijtimoiy nafaqalar (9,56%) egallamoqda. 
Umumiy holda esa ana shu uch guruhdagi xarajatlar Davlat 
byudjetidan ijti-moiy soha va aho
lini ijtimoiy qo’llab-quvvatlashga 
mo’ljallangan mablag’larning 95,02%ga teng bo’lmoqda
79
. 
Umuman olganda, davlat byudjetining bu guruhga kiruvchi 
xarajatlari yosh avlodni tarbiyalash va ularga zamonaviy bilimlarni 
berish, milliy xo’jalik uchun zarur bo’lgan yuqori malakali kadrlarni 
tayyorlash, aholiga malakali tibbiyot xizmati ko’rsatish, ijtimoiy 
sug’urta va ijtimoiy ta’mi-notni yanada yaxshilash, aholini ijtimoiy 
jihatdan himoya qilish va uni har tomonlama qo’llab-quvvatlash 
masala-
lariga O‘zbekistonda qanday e’tibor berila-yotganligini 
yaqqol ko’rsatmoqda. 
Iqtisodiyot xarajatlari va markazlashtirilgan investi-tsiyalarni 
moliyalashtirish xarajatlari o’zlarining salmo-g’iga ko’ra O‘zbekiston 
Respublikasi Davlat byudjetining xarajatlari tarkibiy tuzilmasida 
keyingi o’rinni egallab, ularning har biriga, mos ravishda, davlat 
byudjeti xarajatlarining 11,97% va 7,51% qismlari to’g’ri kela-yapti
80
. 
Bu raqamlar davlat byudjeti mablag’lari hisobidan mamlakat 
iqtisodiyotining barqaror o’sishini ta’minlash, uning tarkibiy 
tuzilmasini takomillashtirish va 
o’zgartirish, milliy xo’jalik sektorlarida 
iqtisodiy 
samaradorlikning 
o’sishini 
ta’minlash, 
ilmiy-texnika 
taraqqiyotining 
o’sish sur’atlarini tezlashtirish, yagona texnikaviy 
siyosatni yurgizishga jiddiy 
e’tibor berilayotganligidan darak beradi.