T. Malikov O. Olimjonov moliya

Davlat hokimiyat 
organlari, mahalliy o’z-o’zini boshqarish 
organlari, davlat byudjeti tashkilotlarining joriy faoliyatini 
ta’minlashga yo’naltirilgan davlat byud-jeti xarajatlari, boshqa 
byudjetlar va iqtisodiyot alohida tarmoqlariga dotatsiya, 
subsidiya va subventsiya sha
klida ko’rsatiladigan, davlat 
tomonidan qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar va 
davlat byudjeti xarajatlarining turkumlanishiga muvofiq, kapital 
xarajatlarning tarkibiga kiritilmagan boshqa xarajatlar davlat 
byudjetining joriy xarajatlari deyiladi. 
Aniqroq ravishda davlat byudjetining joriy xarajat-lari tarkibi 
quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 

davlat iste’moli xarajatlari (iqtisodiy va ijti-moiy infratuzilmani, 
milliy 
xo’jalikning davlat tarmoq-larini saqlash, fuqarolik va harbiy 

---

xarakterdagi 
tovarlar 
va 
xizmatlarni 
sotib 
olish, 
davlat 
muassasalarining joriy xarajatlari); 

hokimiyatning quyi organlari, davlat korxonalari va xususiy 
korxonalarga joriy subsidiyalar; 

transfert 
to’lovlari; 

davlat qarzlari bo’yicha foizlarni to’lash; 

boshqa xarajatlar. 
Bu xarajatlar oddiy byudjetda yoki joriy xarajatlar va daromadlar 
byudjetida aks etgan xarajatlarga mos keladi. 
Takror ishlab chiqarishdagi roliga ko’ra davlat byudjeti xarajatlari 
milliy iqtisodiyotga (xo’jalikka) qilinadigan xarajatlar va ijtimoiy soha 
hamda aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlariga bo’linadi. Bu 
xarajat-larga, eng avvalo, davlat korxonalari va davlat ulushi bor 
bo’lgan korxonalarning ustav kapitalini shakllantirish, ularni yanada 
kengaytirish va rivojlantirish, davlat moddiy zaxiralarini yaratish 
xarajatlari kiradi. Davlat byudjetining ijtimoiy soha hamda aholini 
ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari ham ijtimoiy jihatdan zarur 
bo’lgan xarajatlardir. Bu xarajatlar iste’mol fondlarini shakllantirish 
bilan bog’liq. Ularning bir qismi jamiyat a’zolarining individual 
ehtiyojlarini, boshqa bir qismi esa butun jamiyatning ehtiyojlarini 
qondirishga mo’ljal-langan. Bu yerda davlat byudjeti xarajatlari 
ijtimoiy iste’mol fondlarini (mamlakatning mudofaa fondi, ilmiy 
tadqiqotlar fondi 
va boshqalar) shakllantirishni to’liq, shaxsiy iste’mol 
fondlarini esa qisman (markazlashti-rilmagan moliyaviy resurslar 
bilan birgalikda) ta’min-laydi. Shu bilan birgalikda, davlat byudjeti 
mablag’la-rining katta qismi shaxsiy iste’mol fondlarining ijti-moiy 
iste’mol fondlariga (maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, 
ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat 
kasb etgan xizmat-
lar bahosi o’rtasidagi farqlarni qoplash, ko’p bolali 
va kam 
ta’minlangan oilalarga nafaqalar fondlari va boshqalar) 
tegishli bo’lgan qismini shakllantirishda keng foydala-niladi. 
Funktsional nuqtai nazardan davlat byudjeti xarajat-larining 
tasniflanishi 
pul 
mablag’larini 
ijtimoiy 
fao-liyat 
sohalariga 
yo’naltirilganligini aks ettiradi. Bunda davlat byudjeti xarajatlari 
quyidagi yirik guruhlarga bo’linishi mumkin: 

davlat boshqaruvi va mahalliy o’zini o’zi boshqarish; 

sud hokimiyati; 

xalqaro faoliyat; 

milliy mudofaa; 

huquqni muhofaza qilish va davlat xavfsizligini 
ta’minlash; 

---


fundamental 
tadqiqotlar 
va 
ilmiy-texnika 
taraq-qiyotini 
ta’minlash; 

sanoat, energetika va qurilish; 

qishloq xo’jaligi va baliqchilik; 

atrof-muhitni 
va 
tabiiy 
resurslarni 
muhofaza 
qilish, 
gidrometeorologiya, xaritashunoslik va geodeziya; 

transport, yo’l xo’jaligi, aloqa va informatika; 

uy-
joy va kommunal xo’jaligi; 

maorif; 

sog’liqni saqlash va jismoniy tarbiya; 

madaniyat, san’at va kinematografiya; 

ommaviy axborot vositalari; 

davlat qarziga xizmat qilish; 

boshqa darajadagi byudjetlarga moliyaviy yordam; 

maqsadli davlat byudjeti fondlari; 

davlat zaxiralari va rezervlarini 
to’ldirish; 

ijtimoiy siyosat; 

boshqa xarajatlar. 
Davlat byudjeti xarajatlarining yuqoridagi tartibda klassifikatsiya 
qilinishi davlatning ijtimoiy hayotning turli jabhalaridagi 
rolini 
ko’rsatadi. 
Davlat byudjeti xarajatlarining tarmoq belgisi bo’yicha guruhlarga 
ajratishga asos qilib 
milliy iqtisodiyot (xo’jalik)ning umume’tirof etilgan 
tarmoqlarga bo’linishi qabul qilingan. Shunga muvofiq, davlat 
byudjeti xarajat-
lari sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, aloqa, 
maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy sug’urta va 
ijtimoiy ta’minot, davlat boshqaruvi, mudofaa va h.k. xarajatlariga 
bo’linishi 
mumkin. 
Davlat 
byudjeti 
xarajatlari 
iqtisodiyot
tarmoqlarining pul fondlarini shakllantirishda mustahkam moliyaviy 
asos yaratish bilan birgalikda xarajatlarning tarmoqlararo bo’linishi 
moliya-viy resurslarni taqsimlashdagi nisbatlarni aniqlashga ham 
imkon beradi, milliy xo’jalikning tarmoq tarkibiy tuzilishini kerakli 
yo’nalishda o’zgartiradi. Masalan, hozirgi paytda mamlakatimizda 
yaratilgan milliy daro-
madning hajmi davlat byudjeti mablag’larining 
katta qismini 
ijtimoiy soha va aholini bevosita ijtimoiy qo’llab- 
quvvatlashga yo’naltirish imkonini berayapti. Bir vaqtning o’zida 
iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarining (mashinasozlik, qishloq 
xo’jaligi, elektroenergetika va boshqalar) katta ko’lamlarda byudjetdan 
mol
iyalashtirilishi ham ta’min-lanayapti. 

---

Idoraviy belgiga ko’ra davlat byudjeti xarajatlarining tasniflanishi 
davlat byudjeti mablag’larini oluvchi vazirlik, boshqa davlat 
muassasasi yoki yuridik shaxsning ajratib olinishiga imkon beradi. 
Davlat byudjeti xarajatlarining ana shunday klassifikatsiya qilinishi 
natijasida boshqaruv tizimining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan 
xarajatlar tuzilmasidagi o’zgarishlar o’z vaqtida ko’rsatiladi. 
Ijtimoiy mo’ljallanganligi bo’yicha davlat byudjeti xarajatlarining 
iqtisodiy guruhlarga ajratilishi davlatning toifasi va u tomonidan 
bajarilayotgan funksiyalarni o’zida aks ettiradi. Ana shunga muvofiq 
ravishda davlat byudjetiningbarcha xarajatlarini quyidagi gu-ruhlarga 
bo’lish mumkin: 

ijtimoiy soha va aholini ijt
imoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 

milliy xo’jalikka (iqtisodiyotga) xarajatlar; 

mudofaa xarajatlari; 

boshqaruv xarajatlari; 

boshqa mamlakatlarga subsidiyalar va kreditlar taq-dim etish 
xarajatlari; 
Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari o’z 
tarkibiga maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat va sport, fan, ijtimoiy 
ta’minot, aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etgan xizmatlar 
baholaridagi farqlarni byudjetdan qoplash va oilalarga ijtimoiy 
nafaqalarni oladi. Davlatning ijtimoiy funksiyasini 
o’zida aks ettirib, bu 
guruhdagi davlat byudjetining xarajatlari xalq ta’limi tizimini 
rivojlantirish 
va 
takomillashtirishga, 
fan 
va 
madaniyatni 
moliyalashtirishga, aholining tibbiy xizmatga bo’lgan ehtiyojini 
qondirishga, ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minotni amalga oshirishga 
keng yo’l ochib beradi. 
Mamlakatimizda davlat tomonidan kafolatlangan ta’lim va 
sog’liqni saqlash xizmatlarining tekin (bepul) ekanligi hamon 
ustuvorligicha qolayapti. Umumiy ta’limni tekin va kasbiy ta’limni 
tanlov asosida 
olish kafolatlangan. Aholining kam ta’minlangan 
qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishga katta e’tibor berilmoqda. Ish 
haqining eng kam darajasini oshirish, ishsizlik bo’yicha berilishi 
lozim bo’lgan nafaqalarning miqdorini ko’pay-tirish, maktab 
yoshigacha b
o’lgan bolalar, maktab o’quvchilari, studentlarning 
ovqatlanish xarajatlarini kompensatsiya qilish, davlat byudjeti 
tashkilotlari xodimlarining ish haqini tartibga solish bo’yicha choralar 
ko’rilmoqda. 
Iqtisodiyotga byudjetdan xarajatlarning qilinishi davlatning 
hamon xo’jalik yurituvchi asosiy sub’yektlardan biri ekanligidan 

---

darak beradi. Aynan bu xarajatlar katta ko’lamlarda yangi sanoat 
korxonalarini qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq xo’jaligi 
ishlab chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyotning 
boshqa tarmoqlarini texnikaviy qayta qurollanishini ta’minlashga 
imkon yaratadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat 
byudjetiningbu xarajatlari orasida iqtisodiyotga xara-jatlar va 
markazlashtirilgan 
investitsiyalarni 
moliyalash-tirish 
xarajatlari 
alohida o’rin egallaydi. 
Hozirgi sharoitda takror ishlab chiqarish jarayonlariga va ishlab 
chiqarish kuchlarini rivojlantirishga davlat byudjetiningma’lum 
maqsadlarga yo’naltirilgan ta’sirchan-ligi kuchaymoqda. Davlat 
byudjeti xarajatlari iqtisodiyot rivojiga rag’batlantiruvchi ta’sir 
ko’rsatadi. Shuning uchun ham jahonning ko’pgina mamlakatlaridagi 
(masalan, Ger-maniya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan va 
boshqa mamla-
katlarda) “iqtisodiy mo’’jiza” aynan davlatning 
mol
iyaviy qo’llab-quvvatlashi natijasida sodir bo’ldi. 
Davlat byudjetiningiqtisodiyotga yo’naltirilgan xara-jatlari tarkibi 
ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari, iqtisodiy va 
ijtimoiy infratuzilma, qishloq xo’jaligini va iqtisodiyotning davlat 
tarmoqlarini qo’llab-quvvatlash, milliy xo’jalikning ayrim tarmoqlari va 
mamlakat 
mintaqalarida 
bandlikni 
ta’minlash, 
eksportni 
rag’batlantirish xarajatlaridan iborat. 
Keyingi yillarda davlat kapital qo’yilmalarining hajmi keskin 
oshmoqda. Xususiy firmalarga, ayniqsa, taraqqiyot mintaqalariga 
berilayotgan subsidiyalar miqdori ko’paymoqda. Iqtisodiyotda 
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish maqsadida uning ayrim 
tarmoqlarida davlat kafolati ostida davlat subsidiyalari yoki imtiyozli 
bank 
kreditlari ko’rinishida tanlanma yordam ko’rsatilayapti. 
Iqtisodiyotning qishloq xo’jaligi tarmog’iga byudjetdan katta 
miqdordagi mablag’lar taqdim etilayapti. Bu tarmoq ustuvor ravishda 
qo’llab-quvvatlanishi lozim bo’lgan soha hisoblanadi. Qishloq
xo’jaligiga beriladigan subsidiyalar ikki ko’rinishda taqdim etilmoqda: 
1) 
qishloq xo’jaligi mahsulotlariga kafolatlangan baholarni 
qo’llab-quvvatlash; 
2) ishlab chiqarish maqsadlari 
– qishloq xo’jaligi mashinalari, 
mineral o’g’itlar sotib olish va omborxonalar qurish uchun. 
Milliy mahsulotlarni 
eksport 
qiluvchi firmalar faoliyatiga 
byudjetdan yordam ko’rsatilishi jahon bozor-laridagi shiddatli 
raqobat sharoitida ularning ahvolini ancha engillashtiradi. 
Davlatning davlat byudjeti xarajatlari orqali iqtisodiyotga 
aralashuvi i
qtisodiy o’sishning nisbatan yuqori sur’atlarda bo’lishini 

---

rag’batlantiribgina qolmasdan, balki uning davriy tebranishini ham 
yumshatadi (sekin-lashtiradi). 
Davlat 
byudjetiningmudofaa 
xarajatlari 
ham 
davlat-ning 
funksiyalaridan kelib chiqadi. Ular har bir davlatning 
o’z mudofaa 
qobiliyatini mustahkamlashi bilan bog’liqdir. Davlat byudjeti mablag’lari 
hisobidan Qurolli Kuchlarning barcha turlari moliyalashtiriladi. 
Harbiy (mudofaa) xarajatlar(i) to’g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) 
xarajatlar
ga bo’linadi. To’g’ri (bevosita) harbiy xarajatlar strategik 
qurollarni ishlab chiqarish yoki sotib olish, Qurolli Kuchlarning 
shaxsiy tarkibini tayyorlash va saqlash, harbiy xarakterdagi ilmiy- 
tadqiqot ishlarini amalga oshirish xarajatlaridan iborat bo’lishi 
mumkin. Bu turdagi mudofaa xaraatlari urush harakatlari sodir 
etilayotgan paytda va mamlakat iqtisodiyotining militarizatsiyalashuvi 
sharoitida keskin oshadi. 
Egri (bilvosita) harbiy xarajatlariga urush nogiron-lari va vafot 
etganlar oilalariga beriladigan pensiya va nafaqalar, fuqarolik 
idoralarining moddalari bo’yicha o’tadigan xarajatlarning (masalan, 
yo’l va strategik ob’ektlarni qurish xarajatlari) bir qismi kiradi. 
Davlat tomonidan boshqaruv shaklidagi faoliyat turining amalga 
oshirilishi, 
uning 
xo’jalik-tashkilotchilik 
funksiyasi 
byudjetdan 
boshqaruv xarajatlari deb nomlangan alohida xarajatlar qilinishini 
taqozo etadi. Boshqaruv (davlat hokimiyati organlari, sud va 
prokuratura organlari, fuqa-
rolarning o’zini-o’zi boshqaruv organlari) 
xarajatlari davlat organlari faoliyatining moliyaviy asosini tashkil etib, 
jamiyat hayotining barcha sohalariga rahbarlik qilishga imkon 
yaratadi. 
Boshqa 
mamlakatlarga 
subsidiyalar 
va 
kreditlar 
berish 
rivojlangan mamlakatlarning byudjetlari hisobidan amalga oshiriladi. 
Bunday yordam faqat iqtisodiy omillar bilan emas, balki siyosiy 
jihatlari bilan xarakterlanadi. Imtiyozli shartlarda kreditlashtirish va 
qaytarilmaydigan 
tarzda yordam ko’rsatish uning ko’rinishlaridandir. 
Davlat byudjetining barcha xarajatlari yuqoridagi beshta 
guruhdan 
qaysi biriga kirishidan qat’iy nazar, ular o’zlarining ma’lum 
aniq 
maqsadlarga mo’ljallanganligi bo’yicha ham bir necha 
qismlarga bo’linadi. Bu qismlar davlat byudjeti xarajatlarining aniq 
turlaridan 
tarkib 
topadi. 
Kapital 
qo’yilmalar, 
dotatsiyalar, 
subventsiyalar, sub-sidiyalar, davlat byudjeti ssudalari, ish haqi, 
ovqatlanish xarajatlari, kapital va joriy remont, kantselyariya va 
xo’jalik xarajatlarini davlat byudjeti xarajatlarining konkret turlari sifatida 
ko’rsatish mumkin. Davlat byudjeti xarajatlarining ma’lum aniq 
maqsadlarga 
mo’ljallanganligi bo’yicha turkumlanishi davlat byudjeti 

---

mablag’laridan oqilona foydalanishga sharoit yaratadi, ulardan 
foydalanish ustidan samarali va 
ta’sirchan moliyaviy nazoratni amalga 
oshirishning zaruriy asosi hisoblanadi. 
Davlat byudjeti xarajatlarini iqtisodiy nuqtai nazardan turkumlarga 
ajratilishi bilan bir qatorda tashkiliy jihatdan ham guruhlarga ajratish 
mumkin. Buning asosida davlat byudjeti xarajatlarini yuqori tashkilotlar 
(vazirliklar, uyushmalar, assotsiatsiyalar, birlashmalar, kontsernlar, 
kompaniyalar va h.k.) va hududiy belgilari yotishi mumkin. Davlat 
byudjeti xarajatlarining yuqori tashkilotlar bo’yicha guruhlanishi 
davlat byudjeti mablag’larini aniq oluvchilarni ko’rsatadi va ular 
tarmoq ichida pul fondlarini shakllantirishda mas’ul bo’lib, ajratilgan 
davlat byudjeti mablag’laridan o’z vaqtida, samarali va qonuniy 
foydalanish ustidan javobgardirlar. 
Davlat byudjeti xarajatlarining hududiy belgiga muvofiq bo’linishi 
ularning 
markazlashuvini turli darajalarini o’zida aks ettiradi. Shu 
munosabat bilan, davlat boshqaruvi darajasi va yuridik nuqtai 
nazardan, davlat byudjeti xarajatlari uch guruhga kiruvchi 
xarajatlardan tarkib topadi: 

Davlat byudjeti xarajatlari; 

Respublika byudjeti xarajatlari; 

Qoraqalpog’iston 
Respublikasi 
byudjeti 
va 
mahalliy 
byudjetlarning xarajatlari. 
Shu munosabat bilan, davlat boshqaruvi darajasi va yuridik nuqtai 
nazardan, davlat byudjeti xarajatlari ikki guruhga kiruvchi 
xarajatlardan tarkib topadi: 

Respublika byudjetining xarajatlari; 

Qoraqalpog’iston 
Respublikasi 
byudjeti 
va 
mahalliy 
byudjetlarning xarajatlari.