21-
bob. Davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalari
21.1. Davlatning byudjetdan t
ashqari jamg’armalarining
ijtimoiy iqtisodiy mohiyati va ahamiyati
Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari markaziy va
mahalliy davlat boshqaruv organlari ixtiyoridagi qat’iy maqsadli
xususiyatga ega bo’lgan moliyaviy mablag’lar yig’indisidir. Ular
alohida davlat moliya tizimining ajralmas bo’g’ini hisoblanadi. Bu
jamg’armalarni moliyaviy mablag’larining shakllanishi, taq-simlanishi
va resurslardan maqsadli foydalanishi bevosita moliyaviy me’yoriy-
huquqiy hujjatlar bilan muvofiqlash-tiriladi va tartibga solinadi.
Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari ijtimoiy-iqtisodiy
xususiyatiga ko’ra, muayyan bir aholi qatlami yoki investitsion dastur
ehtiyojlarini nazarda tutib, mamlakatda yaratilayotgan milliy
daromadni qayta taqsimlash orqali tashkil etiladi. Davlat umumjamiyat
ahamiyatiga molik bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlarni o’z
vaqtida va to’liq amalga oshirish uchun jismoniy va yuridik
shaxslarda shakllanayotgan moliyaviy resurslarning bir qismini
byudjetdan tashqari jamg’armalari ixtiyoriga moliyaning taqsimlash
funksiyasi orqali jalb qiladi.
Tarixiy ma’lumotlarning darak berishicha, davlatning byudjetdan
tashqari
jamg’armalarining dastlabki shakllari hozirgi davlatchilikning
yagona markazlashgan fondi hisoblangan davlat byudjetidan avval
maxsus fondlar ko’rinishida shakllangan. Ma’lumki, davlatning
jamiyatni boshqarish sifatida faoliyat ko’lami kengaygan sari uning
xarajatlarga bo’lgan talabi ham oshib boravergan. Ushbu xarajatlarni
moliyalashtirish uchun
davlat yoxud uning vakolatiga ega bo’lgan
muayyan organ moliyaviy mablag’larni maxsus fondlarda
markazlashtirgan va maqsadli ob’ektlarni moliyalashtirish uchun
yo’naltirgan. Shuni alohida qayd etish joizki, o’sha paytlar
markazlashgan
Davlat
fondlari
davr
taqozosiga
muvofiq,
vaqtinchalik xarakteriga ega bo’lgan. Ya’ni davlat zarur chora-
tadbirlarni amalga oshirib, moliyalashtirishni tugatgandan keyin
ushbu fondlar faoliyatini davom ettirishga zarurat bo’lmagan. Shu
bois, maxsus fondlarning miqdori va shakli doimo
o’zgarib turgan,
ya’ni davr taqozosi va muayyan zaruriyatdan kelib chiqib, ehtiyoj
qolmaganlari tugatilgan, yangilari paydo bo’lgan. Lekin, tarixiy
tendentsiya shuni namoyon qilyaptiki, muayyan mamlakatda ishlab
chiqarish va xiz
mat ko’rsatish sohalari va mamlakat hududining
kengayishi munosabati bilan davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalarining miqdori ham, hajmi ham o’sish xususiyatiga ega
bo’lgan.
O‘z navbatida, Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalari
mi
qdorining ortishi (ko’payishi) ma’lum bir qiyinchilik va
noqulayliklarni keltirib chiqargan. Xususan, jamg’arma qat’iy
maqsadli xususiyatga ega bo’lgani bois, ayrim jamg’armalarda
moliyaviy
resurslar
keragidan
ortiq
bo’lsa,
ayrimlarida
etishmovchiliklar
pa
ydo bo’lgan. Shuningdek, davlat ularni
boshqarish
va
muvofiq-lashtirishni
moliyalashtirish
uchun
qo’shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilishga majbur bo’lgan. Bu,
o’z o’rnida, jismoniy va yuridik shaxslarga qo’shimcha moliyaviy yuk
hisoblanib, ular o’rtasida ma’lum bir noroziliklarning paydo
bo’lishiga ham olib kelgan. Bunday salbiy holatlarning oldini olish
uchun markazlashtirilgan davlat shakllanishiga zarurat
tug’ilgan.
Markazlashtirilgan davlatning qaror topishi bir qator davlat
fondlarini uyg’unlashtirib, bir necha muammolarning oldini olish
imkoniyatini tug’dirgan. Jumladan, bir fondda ortiqcha bo’lgan
moliyaviy mablag’larni ikkinchi bir fonddagi etishmayotgan moliyaviy
mablag’lar o’rniga jalb qilish imkoniyati hosil bo’la boshlagan.
Davlatning turli
xil fondlarining uyg’unlanishi asosida ulkan bir
markazlashtirilgan fond, ya’ni Davlat byudjetining tashkil etilishiga
asos solingan. Davlat byudjeti sekin asta har to-monlama
mustahkamlanib borib, mamlakatning oliy organi uni ko’rib chiqib,
tasdiqlagandan keyin qonun kuchiga kirib, ijro etish majburiyati sezila
boshlandi (bu haqda mazkur darslikning oldingi boblarida batafsil
to’xtalib o’tilgan).
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritgan dastlabki
kunlardan boshlab, mamlakatda Davlat byudjetini mustahkamlash
bilan birga, Davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalarini ham
tashkil etishga zarurat tug’ildi. Bu jamg’armalarni tashkil etishga bir
qator omillar ta’sir etadi, albatta. Ularning ko’lami keng, lekin
asosiylari quyidagilar hisoblanadi:
i
qtisodiyot qisman nobarqaror bo’lgan bir sharoitda, tijorat va
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash, zarur bo’lgan sharoitlarda ularning
moliyaviy operatsiyalarini rag’batlantirish uchun davlat boshqaruv
organlari o’zgacha manbadan shakllangan moliyaviy resurslar
hisobidan yangi ko’rinishdagi Davlat fondlarini tashkil etadi;
Davlat byudjetidan xoli bo’lgan Davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalari muayyan bir muammoni bartaraf etish yoxud mavjud
muammolar ko’lamini qisqartirishga qaratilgan bo’lib, davlat
tomonidan
qat’iy e’tiborga molik bo’ladi. Aynan ushbu jamg’armalar
qat’iy maqsadli xususiyatga ega bo’lib, ularning moliyaviy
resurslarini tashkil etish, taqsimlash va foydalanishni davlat to-
monidan samarali nazorat qilish imkoniyati
tug’iladi;
Davlatning byudjetdan tashqari
jamg’armalari muayyan bir
sharoitlarda,
ya’ni daromadlariga nisbatan xarajatlari kam bo’lgan
hollarda, ortiqcha mablag’lardan Davlat byudjeti defitsitini
noinflatsion manbasi sifatida qisqartiradi yoki moliyaviy bozordan foiz
va dividend shaklida manba olib, daromadlar hajmini yanada
kengaytiradi.
Dostları ilə paylaş: |