T. Malikov O. Olimjonov moliya

6.2. Moliyaviy nazorat turlari, shakllari va metodlari 
 
Moliyaviy nazorat samaradorligi uni amalga oshi-rishning 
turlari, shakllari va usullari bilan ta’min-lanadi. Moliyaviy nazorat turli 
mezonlar bo’yicha shartli ravishda tasniflanishi mumkin. 
Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi sub’yektlarga ko’ra 
uning quyidagi turlari mavjud: 

umumdavlat moliyaviy nazorati; 

idoraviy moliyaviy nazorat; 

xo’jalik ichidagi moliyaviy nazorat; 

jamoatchilik moliyaviy nazorati; 

mustaqil moliyaviy nazorat. 
Umumdavlat moliyaviy nazorati qonun chiqaruvchi organlar, 
ijrochi organlar (Oliy majlis, Vazirlar Mahka-masi) tomonidan
amalga oshiriladi. Shuningdek, davlat tomonidan tashkil etilan 
maxsus vakolatli organlar (Hisob palatasi, Moliya vazirligi, Davlat 
soliq qo’mitasi, Davlat bojxona qo’mitasi va boshqalar) tomonidan 
amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadi 
daromad olish va davlat mablag’larini sarflashda davlat va jamiyat 
manfaatlarini ta’minlashdan iborat. 
Ushbu nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 

pul mablag’lari va moddiy boyliklarni talon-taroj qilinishi va 
kamomadlarga yo’l qo’yilish holatlarini, xo’jasizlik va boshqa 
qonun buzilishlarini, moliyaviy intizom buzilishlarini aniqlash, 

ularni kelib chiqish shart-
sharoiti va sabablarini o’rganish, 
bartaraf etish bo’yicha takliflar ishlab chiqish; 

aybdor shaxslar tomonidan etkazilgan zararni qoplash 
bo’yicha choralar ko’rish va h.k. 
Amaliyotda umumdavlat moliyaviy nazorati respublika va 
mahalliy darajada 
o’tkaziladi: 

---


respublika 
darajasida 
– O‘zbekiston Respublikasi 
respublika 
byudjetining, 
davlat 
maqsadli 
jamg’armalari 
byudjetlarining va respublika byudjetidan moliyalashtiri-ladigan 
byudjet 
tashkilotlari 
byudjetdan 
tashqari 
jamg’armalarining 
shakllantirilishi hamda ijro etilishi ustidan; 

mahalliy darajada 
– Qoraqalpog’iston Respu-blikasi 
byudjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy byudjetlarining, 
Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetidan, viloyatlar va Toshkent 
shahar 
mahalliy 
byudjetlaridan 
moliyalashtiriladigan 
byudjet 
tashkilot-
lari byudjetdan tashqari jamg’armalarining shakllanti-rilishi 
hamda ijro etilishi ustidan amalga oshiriladi. 
Idoraviy (mahkamaviy) moliyaviy nazorat vazirlik-larning 
nazorat organlari va mahalliy hokimiyat organla-
rining bo’limlari 
tomonidan 
ularga 
bo’ysunuvchi 
korxona, 
tashkilot 
va 
muassasalarning ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatini nazorat 
qilishga qaratilgan. 
Xo’jalik ichidagi (ichki) moliyaviy nazorat korxonalar, tashkilotlar 
va muassasalarning moliyaviy xizmatlari, xususan buxgalteriya, 
moliya bo’limlari, ichki audit xizmatlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Moliyaviy nazo-
rat ob’yekti bo’lib korxona va uning tarkibiy 
bo’linmalari (tsexlar, bo’limlar, bo’linmalar va filiallar)ning ishlab 
chiqarish va moliyaviy faoliyati hisoblanadi. 
Jamoatchilik moliyaviy nazorati ixtiyoriylik va beg’arazlik 
asosida guruhlar, alohida shaxslar (mutaxassislar) va nodavlat 
tashkilotlari tomonidani amalga oshiriladi. Nazorat ob’yekti 
tekshiruvchilarning oldilariga qo’yilgan aniq maqsadlariga bog’liq 
ravishda belgilanadi. 
Mamlakatimizda jamoatchilik nazorati
«Jamoatchilik nazorati to’g’risida»gi qonun
40
ga asosan amalga 
oshiriladi. Jamoatchilik moliyaviy nazora-
tining ob’yekti bo’lib davlat 
moliyaviy organlari va ularning ma
nsabdor shaxslarining o’zlariga 
qonunchilik bilan yuklatilgan majburiyatlarni ijro etishi bilan bog’liq 
moliyaviy faoliyati hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, 
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, shuningdek qonun 
hujjatlarida belg
ilangan tartibda ro’yxatga olingan nodavlat notijorat 
tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari jamoatchilik nazorati 
sub’yektlaridir. 
Mustaqil moliyaviy nazorat maxsus organlar: auditorlik firmalari 
va boshqa xizmatlar tomonidan o’tkaziladi. Auditorlik faoliyatining 
asosiy maqsadi tekshirilayotgan sub’yektning moliyaviy hisobotining 

---

40
2018 yil 12 apreldagi O‘zbekiston Respublikasining O‘RQ—474 qonuni. 
http://www.lex.uz 

---

ishonchliligi buyicha 
xulosa berish hamda moliyaviy bozorga 
ishonchli 
axbarot berishni ta’minlashan iborat. 
Moliyaviy nazoratning shakllarini quyidagi mezonlar bo’yicha 
klassifikatsiya qilinadi: 

o’tkazish vaqti bo’yicha 

amalga oshirilish reglamenti; 

nazoratning sub’yektlari; 

nazoratni
ng ob’ektlari. 
O‘tkazilish vaqtiga ko’ra 
moliyaviy nazoratning shakllari 
quyidagilarni o’z ichiga oladi: 

dastlabki; 

joriy (operativ); 

navbatdagi (kelgusi, so’nggi). 
Dastlabki moliyaviy nazorat korxonalarning moliyaviy rejalarini, 
tashkilot va muassasalarning daromad va xarajtlar smetalarini, 
byudjet loyihalari, bitim shartnomalari va boshqalarni tayyorlash, 
ko’rib chiqish va tasdiqlash bosqichlarida amalga oshiriladi. Buning 
natijasida mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni noto’g’ri, 
nooqilon
a sarflanishini va sub’yektlarning salbiy moliyaviy natijaga 
erishilarini oldi olinadi. 
Joriy moliyaviy nazorat sub’yektlarning, jumladan davlat, 
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning moliyaviy rejalarini 
amalga oshirish jarayonida moliyaviy tartib-qoidalar buzilishining 
oldini olish maqsadida moliya va g’aznachilik organlari, xo’jalik 
yurituvchi sub’yektlar, tashkilotlarning hisobchilari, moliyaviy xizmat 
bo’limlari tomonidan doimiy ravishda o’tkaziladi. 
Navbatdagi (keyingi) moliyaviy nazorat hisobot davri va 
moliyaviy yil yakunlanganidan keyin amalga oshiriladi. Bunda 
byudjet ijrosi, byudjet muassasalarining smeta ijrosi, shuningdek 
korxonalar va tashkilotlarning moliyaviy rejalarini bajarilishi 
natijasida moliyaviy mablag’larning sarflashishini maqsadga 
muvofiqligi tekshiriladi. 
Amalga oshirilish reglamenti bo’yicha moliyaviy nazoratning 
shakllari quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: 

majburiy (tashqi); 

tashabbusli (ichki). 
Yuridik va jismoniy shaxslarning moliyaviy faoliyati ustidan 
majburiy (tashqi) nazorat qonun asosida amalga oshiriladi. Bular, 
masalan, asosan tashqi, mustaqil nazoratchilar tomonidan amalga 
oshiriladigan soliq tekshiruvlariga, byudjet resurslaridan maqsadli 

---

foydalanish ustidan nazoratga, korxona va tashkilotlarning moliya- 
buxgalteriya 
hisobotlari 
ma’lumotlarini 
majburiy 
auditorlik 
tasdiqlanishiga va h.k.larga tegishli bo’lishi mumkin. 
Tashabbusli (ichki) moliyaviy nazorat moliyaviy boshqaruvning 
ajralmas qismi sifatida moliyaviy qonunchilikdan kelib chiqmasdan, 
sub’yektlarning moliyaviy siyosatini to’g’ri yo’lga qo’yish maqsadida 
amalga oshiriladi. . Nazorat 
sub’eklari 
bo’yicha 
moliyaviy 
nazoratning quyidagi shakllari bo’lishi mumkin: 

Prezident moliyaviy nazorati; 

davlat hokimiyati organlarining moliyaviy nazorati; 

moliya-kredit organlarining moliyaviy nazorati; 

firmaviy-ichki moliyaviy nazorat; 

auditorlik moliyaviy nazorati; 

va boshqalar. 
Nazorat 
ob’ektlariga muvofiq ravishda moliyaviy nazoratning 
quyidagi shakllari mavjud: 

byudjet moliyaviy nazorati; 

soliqlar 
bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat; 

bojxona nazorati; 

valyuta operatsiyalari ustidan amalga oshiriladigan moliyaviy 
nazorat; 

sug’urta faoliyati bo’yicha moliyaviy nazorat; 

kredit operatsiyalari bo’yicha moliyaviy nazorat; 

pul massasi ustida amlga oshiriladigan moliyaviy nazorat; 

investitsion faoliyat bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy 
nazorat; 

va boshqalar. 
Byudjet nazorati moliyaviy nazoratning eng muhim shakllaridan 
biri bo’lib, byudjetlarni tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlash 
bosqichidagi vazifasi byudjetning daromad qismida mavjud 
zahiralardan foydalanishning to’liqligini tekshirish hisoblanadi. 
Shuningdek, byudjet xarajatlarini amalga oshirishda har bir turdagi 
moliyalashtirishni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini 
tekshiradi
. Byudjetni ijro etish jarayonida byudjet mablag’larini 
taqsimlashning o’z vaqtida bajarilishi, ularning maqsadli va samarali 
qo’llanilishi nazorat qilinadi. 
Soliq nazorati moliyaviy nazoratning bir qismi bo’lib, uning 
asosiy maqsadi soliqqa tortishning takomillashgan tizimini tashkil 
etish, soliq to’lovchilar, banklar va boshqa soliqqa oid munosabatlar 

---

qatnashuvchilari o’rtasida soliq qonunchiligini buzilishiga yo’l 
qo’ymaydigan soliq intizomini yaratishdan iboratdir. 
Bojxona nazorati qonun hujjatlari va xalqaro shartnomalariga 
rioya etilishini ta’minlash uchun bojxona organlari tomonidan amalga 
oshiriladigan, shu jumladan xavfni boshqarish tizimi qo’llanilgan 
holda amalga oshiriladigan chora-
tadbirlar majmuidan iborat bo’lib, 
uning asosiy v
azifasi bojxona chegarasidan o’tayotgan tovar va 
transport vositalarini nazoratdan va ko’rikdan o’tkazishda, ularni 
qonuniyligini aniqlash va tasdiqlash, bojxona bojlari va boj 
to’lovlarini o’z vaqtida va to’liq undirilishin ta’minlashdan iborat. 
Valyuta nazorati 
valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda 
valyuta qonunchiligiga rioya etilishini ta’minlashga qaratilgan 
tashkiliy
–huquqiy chora-tadbirlar tizimi bo’lib, bunda amalga 
oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining amaldagi qonunchilikka 
muvofiqligi h
amda ularni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan 
litsenziyalar va ruxsatnomalarning mavjudligi 
tekshiriladi. Valyuta 
nazoratining maqsadi mamlakatda eksportdan valyuta 
tushumlarini to’liq va o’z vaqtida olinishini va import qilinadigan 
tovarlar 
uchun 
xor
ijiy valyutadagi to’lovlarning haqiqiyligini 
ta’minlashdan iborat. 
Sug’urta nazorati sug’urta operatsiyalarini amalga oshirishda 
qonunchilikka rioya etilishini ta’minlashdan iborat bo’lib, uning 
maqsadi sug’urta bozori va uning ishtirokchilarini xatti-harakatlarini 
qonunchilik 
talablariga 
mos 
bo’lishini 
ta’minlash 
hamda 
sug’urtalanuvchi jismoniy va yuridik shaxslar manfaatlarini himoya 
qilishdan iboratdir. 

investitsion faoliyat bo’yicha amalga oshiriladigan moliyaviy 
nazorat; 
Pul-kredit nazorati mamlakatdagi pul-kredit munosabatlarini 
qonuniyligini, ya’ni bu sohada qonunchilikning buzilish holatlarini, 
jumladan valyuta aktivlarini noqonuniy asosda xorijga chiqib ketish 
va inflyatsiyani kuchayib ketish holatlari oldini oladi va nazoratini 
ta’minlaydi. Kredit nazorati kredit beruvchi tashkilotlar tomonidan 
kredit berish, uni tekshirish va kreditlarni qaytarish vaqtida amalga 
oshiriladi. 
Investitsiya nazorati investiyalangan maablag’lardan samarali 
foydalanishni nazorat qilishga qaratilgan bo’lib, asosiy vazifalaridan 
biri 
markazlashgan 
investitsiyalardan 
foydalangan 
holda
investitsion loyihalarni amalga oshirish va monitoring qilish hamda 
investitsion jarayonning samaradorligini oshirish uchun mablag’larni 
keng jalb qilishga shart-sharoitlar yaratishdan iborat. 

---

Moliyaviy nazorat uni amalga oshirish usullari yordamida 
amalga oshiriladi va amaliyotda uning quyidagi usullaridan 
foydalaniladi: 

tekshiruv; 

tadqiq etish; 

boshqaruv nazorati; 

moliyaviy holat tahlili; 

kuzatuv (monitoring); 

taftish. 
Tekshiruv sub’yektlarning hisobot, balans va smeta hujjatlari 
asosida moliyaviy-
xo’jalik faoliyatining alohida masalalari bo’yicha 
amalga oshiriladi. Natijada moliyaviy intizomning buzilish holatlari 
aniqlanadi va uning salbiy oqibatlarini bartaraf etish b
o’yicha chora- 
tadbirlar ishlab chiqiladi. 
Tadqiq etish korxonalar, tashkilotlar, muassasalar faoliyatining 
o’ziga xos tomonlarini o’z ichiga oladi, ammo tekshirishlardan farqli 
o’laroq, kengroq ko’rsatkichlar bo’yicha iqtisodiy tashkilotlarning 
moliyaviy ahvolini, ularni rivojlantirish istiqbollarini, ishlab chiqarishni 
qayta tashkil etish yoki yo’naltirish zaruratini belgilaydi. Tadqiq 
etish 
jarayonida 
bajarilgan 
ishlar, 
material, 
yoqilg’i 
va 
energiyalarning sarflanish hajmlari nazorat tarzida o’lchanadi. 
Shuningdek, tadqiq etish so’rash, kuzatish va inspektsiya qilish 
hollari orqali ham amalga oshirilishi mumkin. 
Boshqaruv 
nazoratida 
boshqarish 
organlari 
tomonidan 
muayyan faoliyat turiga litsenziya olgan xo’jalik yurituvchi sub’yektlar 
faoliyati ustidan nazorat olib boriladi. Nazoratning maqsadi 
belgilangan tartib va qoidalarga rioya etilishini nazorat qilishdan 
iborat bo’lib, ularning buzilishi litsenziyaning bekor qilinishiga olib 
keladi (masalan, sug’urta, bank, auditorlik faoliyatida). 
Moliyaviy nazorat usuli sifatida tahlil qilish tizimli va omillarga 
asoslangan bo’lishi kerak. U davriy yoki yillik hisobotga muvofiq 
amalga oshiriladi. Tahlil orqali rejani bajarilish darajasi, xarajatlar 
normalariga amal qilish holatlari, moliyaviy intizomga rioya etilishi
va hokazolar aniqlanadi. Moliyaviy nazoratni ng tahlil usuli 
iqtisodiy 
faoliyat 
natijalarini, 
tashkilotlarning, 
korxonalar 
va 
muassasalarning moliyaviy holatini baholash uchun moliyaviy va 
buxgalteriya hisobotlarini batafsil o’rganishga qaratilgan. 
Kuzatuv (monitoring) bu xo’jalik yurituvchi sub’yektlar 
faoliyatidagi mavjud o’zgarishlarni aniqlash uchun doimiy ravishda 
olib boriladigan nazorat ishlarining tizimidir. Masalan, kredit 

---

tashkilotlari tomonidan berilgan kreditlardan foydalanish va qarz 
oluvchining moliyaviy holati doimiy ravishda kuzatiladi. Qabul 
qilingan kreditlarning samarasiz ishlatilishi va to’lov qobiliyatining 
pastligi kreditlarning yanada yomonlashuviga va kreditni muddatidan 
ilgari qaytarish talabiga olib kelishi mumkin. 
Taftish moliyaviy nazoratning keng tarqalgan usuli bo’lib, 
korxona, tashkilot va muassasalar moliya-
xo’jalik faoliyatini o’zaro 
bog’langan kompleks tekshiruvidan iboratdir. Taftish moliya va 
soliq masalalari bo’yicha qonunchilikka rioya qilinishi, soliq, bojxona, 
boshqa organlarga, bankka va davlat statistika organlariga taqdim 
etiladigan hisob-kitob va hisobotlarning ishonchliligi ustidan 
nazoratni 
amalga 
oshirish 
maqsadida 
xo’jalik 
yurituvchi 
sub’yektlarning buxgalteriya va boshqa moliya-ishlab chiqarish 
hujjatlarini tekshirish uslubidir. 
Ob’ektga qarab, to’liq, qisman, mavzuli va kompleks taftishlar 
mavjud. Ular rejalashtirilgan va rejadan tashqari ham bo’lishi 
mumkin. 
Taftish jarayonida axborotni qamrab olish darajasiga qarab, 
barcha hujjatlar va moddiy qiymatlarni nazoratini qamrab oluvchi 
to’liq taftish hamda hujjatlarning bir qismini nazorat qilishni qamrab 
oluvchi qisman taftishlarga bo’linadi. 
Tekshiruvlar o’tkaziladigan materialning xarakteri bo’yicha 
hujjatli (hisobot hujjatlarining haqiqiyligini va 
qayd etilgan 
hujjatlardagi yozuvlarni tekshirish) 
va haqiqiy (pul va moddiy 
boyliklarning mavjudligini tekshirish) taftishlarga 
bo’linadi. 
Mavzuli 
taftish 
bir 
tipdagi 
korxona, 
tashkilot 
va 
muassasalarning faoliyati bo’yicha ma’lum bir mavzuga bag’ishlab 
o’tkaziladiki, bu narsa ularga xos bo’lgan tipik kamchiliklar va 
buzilmalarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish bo’yicha tegishli 
choralarning qo’llanilishiga imkon beradi. 
Kompleksli taftish tekshirilayotgan korxona, tashkilot va 
muassasa faoliyatining barcha tomonlarini qamrab oladigan va eng 
to’liq bo’lgan taftish bo’lib, u nazorat sub’yektining xo’jalik va moliya 
faoliyatini, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning butligi va 
ulardan samarali foydalanish masalalari, buxgalteriya hisobi va 
hisobotining holati va sifati kabi masalalarni o’z ichiga oladi. 
Kompleksli taftish natijalarining to’liqligi va samaradorligini 
ta’minlashda muhim rol o’ynaydi. 
Rejali taftish vakolatli organ tomonidan tasdiqlangan reja 
asosida o’tkazilsa, rejadan tashqari taftish qonun hujjatlarini buzilish 
holatlari aniqlangan, asosli shikoyatlar tushganda huquqni 

---

muhofaza qiluvchi organlar tashabusi bilan, shuningdek yuridik 
shaxs tugatilayotganda o’tkaziladi. 
Taftishning har qanday turini o’tkazish uchun taftishning 
maqsadi, ob’yekti, mavzusi va asosiy masalalari ko’rsatilgan dastur 
tuziladi. 
O‘tkzilgan taftish natijalari bo’yicha dalolatnoma tuziladi va 
uning asosida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish uchun chora-
tadbirlar ishlab chiqiladi. Shuningdek, aybdorlarni javobgarlikka 
tortish choralari belgilanadi. 

---