T. Malikov O. Olimjonov moliya

6- 
bob. Moliyaviy nazorat 
6.1. 
Moliyaviy nazorat: mazmuni, sohalari, ob’yekti, 
predmeti, tizimi, vazifalari, printsiplari 
 
Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga 
ob’yektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon 
bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo’nalishda 
(aspektda) qaraladi: 

barcha iqtisodiy sub’yektlarning moliyaviy qonunchilik va 
moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan 
nazorat organlarining qat’iy tartib asosida tashkil etilgan faoliyati; 

moliyaviy operatsiyalarning samaradorligini va maqsadga 
muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro- va mikrodarajada moliya 
hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. 
Moliyaviy nazoratning har ikki yo’nalishi (aspekti) bir-biri bilan 
o’zaro bog’liq bo’lsa-da, nazoratning maqsadi, metodi va 
sub’yektlariga muvofiq ravishda farqlanadi ham. Agar birinchi holda 
nazoratning huquqiy va miqdoriy tomonlari ustunlik qilsa, ikkinchi 
holda moliyaviy nazo-
ratning analitik tomoniga juda katta e’tibor 
beriladi. 
Barcha iqtisodiy sub’yektlarning (davlat, korxona va 
tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya 
hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus tashkil 
etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga 
moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini 
shakllantirish va ulardan foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy 
qonunchilikka rioya etilishi, moliyaviy-
xo’jalik operatsiya-larining 
samaradorligini baholash va amalga oshirilgan xarajatlarning 
maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o’z ichiga oladi. Boshqacha 
so’zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy 
harakat sodir bo’lishining baholashni o’z ichiga olish bilan 
cheklanmasdan, balki u o’zining analitik yo’nalishiga (aspektiga) 
egadir. 
Moliyaviy nazorat qiymat shaklida amalga oshiri-ladigan 
nazorat bo’lganligi uchun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining 
barcha sohalarida amalga oshiriladi va pul fondlari harakatining 
barcha jarayonlarida, shu jumladan, moliyaviy natijalarni idrok etish 
jarayonida ham kuzatiladi. 
Moliyaviy nazorat nazorat qiluvchi faoliyatning boshqa 
sohalaridan ajralib turadigan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, 
uning ob’yekti va predmeti, nazorat sub’yektlari (hokimiyat va 

---

agen
tlar) va boshqariladigan sub’yektlarning tarkibi, maqsadlari va 
vazifalari, shakllari va usullari mavjud. 
Moliyaviy nazorat ob’ektlari bo’lib iqtisodiyotdagi barcha 
sub’yektlarning pul jamg’armalarini shakllantirish, taqsimlash va 
ulardan foydalanish, shuningdek moddiy, mehnat va boshqa 
resurslarni jalb qilish jarayonidagi pul oqimlari yoki munosabatlari 
hisoblanadi. 
Moliyaviy 
nazoratning 
predmeti 
quyidagi 
moliyaviy 
ko’rsatkichlardan iborat: 

turli darajadagi byudjetlarning daromadlari va xarajatlari; 

soliq 
to’lovlarining hajmlari; 

xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning daromadlari; 

xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning muomala xara-jatlari; 

tannarx va foyda; 

uy xo’jaliklarining daromadlari va xarajatlari; 

va boshqalar. 
Moliyaviy 
nazoratning 
predmeti 
hisoblangan 
yuqoridagi 
ko’rsatkichlarning ko’plari hisobli ko’rsatkichlar hisoblanadi va bu 
narsa, o’z navbatida, ularning amaldagi normativ hujjatlarga 
muvofiq ravishda hisoblanishining to’g’riligi va ishonchliligini 
tekshirishni (nazorat qilishni) taqozo etadi. 
Mol
iyaviy nazorat sub’yektlari bo’lib vakolatli davlat organlari, 
shuningdek, moliyaviy qonunlarga rioya qilini-shini tekshirish 
bo’yicha faoliyatni amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan nodavlat 
tashkilotlar va muassasalari hisob-lanadi. 
Nazorat ostida bo’lgan sub’yektlarga davlat hokimiyati 
organlari, mahalliy boshqaruv organlari, korxonalar, tashkilotlar, 
muassasalar va moliyaviy bitimlarni bajaruvchi jismoniy shaxslar 
kiradi. 
Davlat moliyaviy nazoratining maqsadi davlat moliyaviy 
faoliyatining qonuniylig
i va samaradorligini ta’minlash sifatida 
belgilanishi mumkin. 
Davlat moliyaviy nazoratining asosiy maqsadini amalga 
oshirish (vipolneniya), ya’ni moliyaviy faoliyatning qonuniyligi va 
samaradorligini ta’minlash davlatning moliyaviy siyosatiga bog’liq 
ravishda muayyan vazifalarni hal qilish orqali amalga oshiriladi: 

Davlat 
markazlashtirilgan 
va 
markazlashmagan 
pul 
mablag’larini shakllantirishda davlatning iqtisodiy xavfsizligini 
ta’minlash; 

---


Davlat daromadlarini shakllantirish va ulardan oqilona 
foydalanish ustidan tegishli nazoratni 
ta’min-lash; 

nazorat 
organlarining 
faoliyatini 
muvofiqlashtirish 
va 
takomillashtirish; 

hokimiyat organlarii tomonidan tegishli moliyaviy resurslarni 
to’plash, taqsimlash va ulardan foydalanish funksiyalarini 
bajarilishini nazorat qiladi; 

tashkilotlar va jismoniy shaxslarning davlat organ-lari va 
tashkilotlari 
oldidagi 
moliyaviy 
majburiyat-larning 
bajarilishini 
tekshirish; 

Byudjetdan mablag’ oluvchilarni byudjet mablag’la-ridan 
maqsadli foydalanishni tekshirish; 

korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning moliyaviy faoliyatini 
tekshirish; 

sub’yektlar tomonidan naqd pul hisob-kitoblari va kassa 
operatsiyalarini amalga oshirish qoidalariga amal qishlinishini 
tekshirish; 

valyuta va valyuta operatsiyalarni o’tkazish qoidalariga rioya 
etilishini 
ta’minlash; 

moliya sohasida jinoyatlarning oldini olish va oldini olish. 
Moliyaviy nazorat moliya funksiyalarining amalga oshirilish 
shakli bo’lib xizmat qiladi. U ham davlatning va ham boshqa barcha 
iqtisodiy sub’yektlarning manfaatlari va huquqlarini ta’minlashga 
qaratilgan. 
Moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sirchan va ikkinchi 
tomondan, mustaqil bo’lgan ikki sohaga bo’linadi
36
: 

davlat moliyaviy nazorati; 

nodavlat moliyaviy nazorati. 
Davlat moliyaviy nazorati bu davlatning asosiy qonunlariga 
tayanadigan va hokimiyat hamda boshqaruv konkret organlari 
iqtisodiy-huquqiy 
harakatining 
kom-pleksli 
va 
maqsadga 
yo’naltirilgan tizimidir. 
Davlat moliyaviy nazoratning ahamiyati va o’rnini ob’yektiv 
baholansh uchun uni ikki j
ihatdan ko’rib chiqish kerak: tor va keng 
ma’noda. 
Keng ma’noda davlat moliyaviy nazorati - samarali davlat 
moliya siyosatini amalga oshirish uchun mamlakat iqtisodiy 
36
Ayrim iqtisodchi olimlarning fikricha, moliyaviy nazorat tizimi o’z 
ichiga quyidagilarni oladi: davlat moliyaviy nazorati; kontragentlar bilan 
moliyaviy-hisob-kitob munosabatlari jarayonidagi nazorat; nodavlat 

---

moliyaviy nazorati. (Qarang: Finansi, nalogi i kredit. Uchebnik. Izd. 2-e, 
dop. i pererab. /Pod red. d.e.n., prof. I.D.Matskulyaka. – M.: Izd-vo RAGS, 
2007. s.23). 

---

xavfsizligini ta’minlash va davlat moliyaviy jarayonida davlat 
manfaatlarga rioya etilishini ta’min-laydigan tartibga solish chora- 
tadbirlarining yig’indi-sidir. 
Tor ma’noda davlat moliya nazorati esa mamla-katning 
samarali va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi maqsadida davlat va 
mahalliy 
hokimliklarning 
davlat 
pul 
fondlari 
mablag’larini 
shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonining 
qonuniy va maqsadga muvofiqligi ustidan davlat hokimiyat 
organlari va boshqa vakolatli organlar tomonidan amalga 
oshiriladigan nazoratdir. 
Davlat moliyaviy nazorati davlatning moliya siyosatini amalga 
oshirishga va moliyaviy barqarorlik uchun sharoit-larni yaratishga 
qaratilgan. Bu narsa, eng avvalo, barcha darajalardagi byudjetlar va 
nobyudjet fondlarni ishlab chiqish, muhokama qilish, tasdiqlash va 
ijro 
etish, 
korxona 
va 
tashkilotlar, 
banklar 
va 
moliyaviy 
korporatsiyalarning moliyaviy faoliyati ustidan nazoratni anglatadi. 
Agar u umummilliy iqtisodiy manfaatlar bilan belgilangan 
(aniqlangan) bo’lsa, bu holda davlat moliyaviy nazorat-chilari ham 
davlat sektorida, ham xususiy hamda korporativ biznes sektorida 
taftish va tekshirishlar
ni amalga oshirish huquqiga ega bo’ladi. Biroq 
iqtisodiyotning nodavlat sektorida davlat tomonidan amalga 
oshiriladigan moliyaviy nazorat faqat soliqlar va boshqa majburiy 
to’lovlarni ham qo’shib olgan holda davlat oldidagi pul 
majburiyatlarining bajarilishi sohalarini, ularga ajratilgan byudjet 
subsidiyalari va kreditlarini sarflashda maqsadga muvofiqlilik va 
qonuniylikning rioya qilinishi va shuningdek, hukumat tomonidan 
o’rnatilgan pul hisob-kitoblarini tashkil qilish, buxgalteriya hisobi va 
hisobotni yuritish qoidalariga rioya etilishini qamrab oladi. 
Nodavlat moliyaviy nazorati ikkiga bo’linadi: ichki (firma 
ichidagi, korporativ) va tashqi (auditorlik)
37
. 
Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari (ko’rinishlari, 
turlari) nazoratni amalga oshirish metod-
larining o’xshashligiga 
qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha bir-biridan 
tubdan farq ham qiladi. Davlat moliyaviy nazoratining bosh maqsadi 
davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va 
davlat boshqaruv xarajatlari
ni minimallashtirish bo’lsa, bunga 
qarama-qarshi ravishda nodavlat moliyaviy nazorat-ning (ayniqsa, 
firma ichidagi moliyaviy nazoratning) bosh maqsadi joylashtirilgan 
kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi 

---

37
Nodavlat moliyaviy nazorat xususida ushbu bobning 6.4-paragrafida 
batafsilroq to’xtalaniladi. 

---

ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. Bir 
vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi 
qonunlarning huqu
qiy ramkasi bilan cheklab qo’yilgan. 
Ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar davrida moliyaviy nazoratning 
o’rni quyidagilarni tekshirish jarayonida namoyon bo’ladi: 
birinchidan, davlat va jamoat tashkilotlari, korxona-lar, 
muassasalar, tashkilotlar, fuqarolar tomonidan moliyaviy faoliyat 
jarayonida belgilangan qonuniy tartibga rioya qilinishida, 
ikkinchidan, qabul qilingan chora-tadbirlarning samara-dorligi 
va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi hamda davlat vazifalariga mos 
kelishida. 
Taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat tizimi,
asosan, bir tipda bo’lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi: 

bevosita mamlakatning parlamenti yoki Preziden-tiga 
bo’ysunuvchi hisob palatasi. Bu tashkilotning bosh maqsadi davlat 
mablag’larining sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o’rnatishdir; 

asosan soliqli daromadlarning davlat xazinasiga kelib 
tushishini nazorat qiluvchi va mamlakat prezidenti, hukumati yoki 
moliya vazirligiga bo’ysunuvchi soliq muassasi; 

quyi tashkilotlarini tekshiruvchi va taftish qiluvchi davlat 
tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar; 

hisobot 
hujjatlarining 
ishonchliligini 
va 
moliyaviy 
operatsiyalarning qonuniyligini tijorat asosida tekshiruvchi nodavlat 
nazorat xizmatlari; 

asosiy vazifasi xarajatlarni qisqartirish, moliyaviy oqimlarni 
opt
imallashtirish va foydani oshirish bo’lgan ichki nazorat xizmatlari. 
Moliyaviy qonun bilan tartibga solinadigan munosa-batlarda 
moliyaviy nazoratning asosiy yo’nalishlari (tarkibi) quyidagilar: 

davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining 
o’z vakolatlari doirasida moliyaviy resurslarni to’plash, taqsimlash va 
ulardan foydalanish funksiyalarini bajarilishini tekshirish; 

davlat va hokimiyat organlarining fuqarolar va tashkilotlar 
oldidagi moliyaviy majburiyatlarni bajari-lishini tekshirish; 

tashkilot va fuqarolarning davlat va mahalliy boshqaruv 
organlari olddidagi majburiyatlar bajarili-shini tekshirish; 

davlat korxonalari, muassasalari, tashkilotla-rining 
moliyaviy mabalag’lari (byudjet mablag’lari, o’z mablag’lari, bank 
kreditlari, byudj
etdan tashqarida va boshqa mablag’lari)dan 
foydalanishning 
qonuniyligini 
va 
maqsadga 
muvofiqligini 
(samaradorligini) tekshirish; 

---


korxonalar, tashkilotlar va muassasalar tomonidan moliyaviy 
bitimlar tuzish, hisob-kitoblarni amalga oshirish va 
pul mabalg’larini 
saqlash qoidalariga rioya etilishini tekshirish; 

ichki ishlab chiqarish zaxiralarini aniqlash - iqtisodiyotning 
rentabelligini oshirish, mehnat unumdor-ligini oshirish, moddiy va 
pul resurslaridan yanada tejamkor va samarali foydalanish 
imkoniyati; 

moliyaviy intizom buzilishining oldini olish va bartraf etish; 
moliyaviy intizom buzilishi aniqlangan taqdirda belgilangan tartibda 
tashkilotlarga, mansabdor shaxslarga va fuqarolarga nisbatan 
choralar qo’llaniladi va davlatga, tashkilotlarga va fuqarolarga 
etkazilgan moddiy zarar qoplanadi. 
Bozor xo’jaligi asoslarining mustahkamlanib borishi bilan 
moliyaviy nazoratni tashkil etish masalalari yanada huquqiyroq 
xarakterga ega bo’lib, sekin-astalik bilan g’arb modeliga 
yaqinlashadi. Bu model amali
yotda o’zining samaradorligini yaqqol 
ko’rsatgan
38
. 
Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajriba asosida moliyaviy
nazoratni tashkil etishning asosiy printsiplarini ishlab chiqqanki, 
hozirgi 
paytda 
ularga 
rioya 
qilishga 
dunyoning 
har 
bir 
tsivilizatsiyalashgan davlati intiladi. Bu printsiplar INTOSAI
39
ning 
Lima deklaratsiyasida o’z aksini topgan. Ularning tarkibiga 
quyidagilar kiradi: 

mustaqillik; 

ob’yektivlik; 

kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik); 

oshkoralik. 
Moliyaviy nazoratning mustaqilligi nazorat organining moliyaviy 
jihatdan mustaqilligi, nazorat organlari rahbarlarining vakolat 
muddatlarining parlament muddatlaridan uzoqligi, shuningdek 
ularning konstitutsion xarakteri bilan ta’minlanishi kerak. Ob’ektivlik 
va kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik) nazoratchilar tomonidan 
amaldagi qonunchilikka so’zsiz itoat etilishini, taftish ishlarini
amalga oshirishning belgilangan (o’rnatilgan) standartlariga 
(andozalariga) qattiq rioya etish asosida nazoratchilar ishining 
yuqori kasbiy darajada bo’lishini taqoza etadi. Oshkoralik davlat 
38
AQSh Kongressining ma’lumotlariga ko’ra, 50 yilda federal nazorat-
taftish organlarining faoliyatidan olingan jami iqtisodiy samara 500 mlrd. 
dollardan kam bo’lmagan. Qarang: Somenkov A.D. Parlamentskiy kontrol 

---

za ispolneniem gosudarstvennogo byudjeta. – M.: Ekonomika, 1998. s. 79. 
39
INTOSAI – dunyoning 178 mamlakati oliy nazorat organlarining 
Xalqaro tashkiloti. Uning doirasida mintaqaviy tashkilotlar ham amal 
qiladi. Ulardan biri EVROSAI bo’lib, u oliy nazorat organlarining Evropa 
tashkilotidir. 

---

nazoratchi-larining jamotchilik va ommaviy axborot vositalari bilan 
doimiy aloqada bo’lishini ko’zda tutadi. 
Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki bilvosita 
ta’sir ko’rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, odatda, 
yuqoridagi printsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir vaqtning o’zida, 
har bir davlatda nazorat harakatlarining o’z reglamenti (tartibi va 
ketma-
ketligi) mavjud bo’lib, bu narsa pirovardida moliyaviy 
nazoratning natijalariga o’z ta’sirini, albatta, ko’rsatadi.