T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

5.5. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash tartibi
va ularni hisobga olish
Tijorat banklarini qayta moliyalash uchun kreditni berishni Markaziy bank
tomonidan amalga oshiriladi. Bu operatsiya O'zbekiston Respublikasi Markaziy
banki Boshqaruvi tomonidan tasdiqlangan Nizomga asosan amalga oshiriladi.
Mazkur Nizom O'zbekiston Respublikasining «O'zbekiston Respublikasi Markaziy
banki to'g'risida»gi qonuni, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Maqkamasining 1994
yil 3 maydagi 234-sonli qaroriga muvofiq ishlab chiqilgan va O'zbekiston
Respublikasi Valyuta birjasi quzuridagi kredit rusurslari kimoshdi savdolari orqali
tijorat banklarini qayta moliyalash uchun kreditlar berish tartibini belgilaydi. Bu
jarayon Markaziy bankning pul-kredit vositalaridan biri bo'lib hisoblanadi.
Qayta moliyalash - Markaziy bank tomonidan amalga Imniriladigan pul kredit
siyosati vositalaridan biri bo'lib, u ikkinchi daraja banklarining Iikvidlik holatini
qo'llab-quwatlash uchun yo'naltiriladi.
Markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib
borilishi mumkin: Banklaming ixtiyoridagi veksellami hisobga olish yo'li bilan
kreditlash; tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog'ozlami garov, olish yo'li
bilan kreditlar berish, ya'ni lombard kredita; to'g'ridan-to'g'ri kredit berish usuli.
Qayta moliyalash kreditlarini berayotganda Markaziy bank Banklaming kredit
potentsialining joriy holatyni doimiy kuzatib turadi. Buning uchun u joriy
monitoringlar o'tkazadi, ular vakillik hisobvaraqlarini tahlil qiladi va asosan o'zi
kreditlami joylashtirish va. jalb etish uchun qatnashadigan banklararo kredit bozori -
O'zbekiston Respublikasi Valyuta birjasi quzuridagi kredit resurslari kimoshdi

---

savdosini kuzatib boradi.
Banklaming likvid holatini saqlashga yo'naltiriladigan, ulami qayta moliyalash
uchun beriladigan kreditlar miqdori, shuningdeq qayta moliyalash stavkasi, Markaziy
bank tomonidan pul-kredit siyosatining joriy vaqtdagi aniq vazifalariga muvofiq,
hamda pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishlarini hisobga olgan holda belgilanadi.
Bunda qayta moliyalash stavkasi inflyatsiya darajasidan kelib chiqqan holda
o'zgartirilishi mumkin.
Markaziy bank yuqorida aytilgan qonunga muvofiq, tijorat banklariga milliy
valyutada lombard kreditni berishi mumkin. Lombard kredita qayta moliyalash
shakllaridan biri bo'lib, ushbu kredit Davlat qisqa muddatli obligatsiyalarini garovga
qo'yish yo'li orqali beriladi. Lombard kreditining berilishi amaldagi Nizomga asosan
amalga, oshiriladi.
Qayta moliyalash kreditlari
41-sonli
tartibiga muvofiq joylashtiriladi.
Keyinchalik
qayta
moliyalash
kreditlari
O'zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining maxsus ko'rsatmalari bo'yicha ularda belgilangan shartlar
asosida Markaziy bank hududiy Bosh boshqarmalari va tijorat banklari o'rtasida
tuziladigan
kredit shartnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Kredit shartnomasida
quyidagilar ko'zda tutiladi: tomonlar nomi; ulaming o'zaro majburiyatlari va
iqtisodiy ma'suliyati; kredit muddati va miqdori; aniq maqsad ko'zlanganligi; kredit
berish va qaytarish tartibi; foiz stavkasi va uni o'zgartirish shartlari; ta'minlash
shakllari; jarima solish va tomonlar shartlashuvining
boshqa jihatlari. Markaziy
bank tomonidan tijorat banklariga kredit berishda Markaziy bank tomonidan
o ‘matiIgan iqtisodiy me'yorlarga majburiy zahira talablariga rioya qilish e'tiborga
olinadi.
Ayrim hollarda Banklaming vakillik hisobvaraqlarida mablag'lar umuman
bo'lmagan yoki etarli bo'lmagan holatlarda kechiktirib bo'lmaydigan to'lovlami
amalga oshrish uchun tijorat bankiga, istisno tariqasida majburiy to'lovlami amalga
oshirish uchun O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ruxsati bilan uning
hududiy Bosh boshqarmasi rahbari taqdimnomasi bo'yicha bank likvidligini qo'llab-
quwatlash uchun kredit berilishi mumkin.
Bu kreditni olish huquqiga O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining
iqtisodiy me'yorlariga rioya etadigan, zahira, majburiy zahira shartlarini to'liq
bajaradigan, tijorat banklariga beriladigan ya’ni kreditni qaytmaslik xatari yo'q va u
muddatida foizi bilan to'liq qaytishi ta'minlangan holda beriladi. Kredit 7 ish kuni
muddati bilan tijorat banki tomonidan kredit resurslarini tartibga solish fondiga
o'tkaziladigan mablag'laming 30% miqdorida beriladi. Kreditning o'z vaqtida, to'liq

---

qaytmaslik hollari yuz berganda yoki kredit shartlari buzilgan hollarda Markaziy
bank tijorat bankiga nisbatan kredit shartnomasida ko'rsatib o'tilgan choralami
qo'llash huquqiga ega. Agar kreditning -qaytmaslik hollari yuz bersa Markaziy bank
garov mol-mulkini talab qilib olishga haqli. Ushbu kredit bo'yicha foiz stavkasi
Markaziy bank amaldagi qayta moliyalash stavkasida 1,3 barovarga ortiq miqdorda
belgilanadi.
Tijorat bankida Markaziy bank tomonidan unga ilgari berilgan ushbu kreditlar
bo'yicha muddati o'tgan qarzdorlik vujudga kelgan hollarda, quyidagi ta'sir choralari
qo'llaniladi:
belgilangan foiz stavkasi 2 baravar oshiriladi;
"O'zbekiston
Respublikasining
Markaziy
banki
to‘g‘risida"gi qonunning
59-moddasiga
binoan
muddati
o'tgan qarz bosh bank hisobvarag'idan undirib olinadi.
Agar
bosh
bank
hisobvarag'ida qarzlami qoplaydigan miqdorda mablag'lar
bo'lmasa, ushbu qarz to'la qaytarilmaguncha
bank
vakillik
hisobvarag'i
bo'yicha operatsiyalar to'xtatiladi.
Muddatidan oldin bo'shagan qayta moliyalash kreditlarini o'z vaqtida
qaytarmaganlik
uchun
tijorat
banklariga nisbatan
Markaziy
bank
kredit
qaytarilmagan hollarda Markaziy bank garovga qo'yilgan mulkni sotish yoki kafolat
xati bo'yicha talabnoma qo'yish orqali qarz summasini undirib olish huquqiga ega.
Qayta moliyalash kreditlarini belgilangan muddat ichida qaytarilishni
ta’minlamagan tijorat banklariga nisbatan 1997 yil 25 yanvardagi 74-sonli
yo'riqnomaning 6-bandiga va unga kiritilmagan 1998 yil 27 iyundagi 406-sonli
qo'shimchaning 1-bandida ko'rsatilgan ta’sir choralari qo'llaniladi.
Banklar tomonidan aniq maqsadli kredit resurslaridan belgilangandan tashqari
maqsadlarda foydalanishiga yo'l qo'ilgan hollarda, Ushbu kreditlar muddatidan oldin
qaytarib olinadi.
Qayta moliyalash kreditlari bo'yicha marja darajasi Markaziy bank tomonidan

---

belgilanadi. Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga berilgan qayta moliyalash
kreditlarini hisobini yuritish bo'yicha operatsiyalar balansdagi 12101- «Boshqa
banklarga berilgan qisqa muddatli kreditlar» va 12602 -«O'zbekiston Respublikasi
Markaziy bankidan olingan qisqa muddatli kreditlar» hisobvarag'ida aks ettiriladi.
Muddati kechiktirilgan qayta moliyalash kreditlari hisobi 12109- «Boshqa
banklarga berilgan muddati kechiktirilgan qisqa muddatli kreditlar» hisobvarag'ida
hisobga olinadi. Muddati o'tgan qayta moliyalash kreditlari hisobi 12105- «Boshqa
banklarga berilgan muddati o'tgan qisqa muddatli kreditlar» hisobvarag'ida aks
ettiriladi.
Agar kredit bergan bankda;
Dt 12101-"Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli kreditlar"
Kt Tijorat banki vakillik hisobvarag'i yoki
Kt 21602—«O'zbekiston respublikasi Markaziy bankidan olingan qisqa muddatli
kreditlar» hisobvarag'ida hisobga olinadi.
Kredit olgan bankda esa:
Dt Tijarat banki vakillik hisobvarag'i yoki 2 1 6 0 2 -« 0 ‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankidan olingan qisqa muddatli kreditlar» hisobvarag'i,
Kt 21602 - 21606 - «O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan (boshqa
banklardan) olingan qisqa muddatli kreditlar» hisobvarag'ida hisobga olinadi.
Balans hisoboti tuzish yoki hisob-kitob sanasida: kredit bergan bo'lsa, olish
uchun hisoblangan foizlar summasi;
Dt 16309 (tijorat banki) yoki 16305 «Markaziy bank) «Olish uchun hisoblangan
foizlar summasi»,
Kt 41601 «Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli kreditlar bo'yicha foiz
daromadlari» hisobvarag'i.
Kredit olgan bankda, to'lash uchun hisoblangan foizlar summasi;
Dt 53101 - 53106 (tijorat banki) yoki 52002 «Markaziy bank) «Markaziy
bankdan olingan qisqa muddatli kreditlar bo'yicha foizli xarajatlar» hisobvarag'i,
Kt 22410 «Olingan kreditlar bo'yicha hisoblangan foizlar» hisobvarag'i.
To'lash muddati etib kelganda va tijorat banki vakillik xisobvarag'ida etarli
mablag'lar mavjud bo'lganda quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi:
a) Kredit uchun to'lov summasi;
Dt 21606 (tijorat banki) yoki 22114 (Markaziy bank) "Markaziy bankdan
(boshqa banklardan) olingan qisqa muddatli kreditlar",
Kt 10301 - “Tijorat banki vakillik hisobvarag'i (o'ziniki)”.
b) To'lash uchun hisoblangan foizlar summasi:
Dt 22410 "Olingan kreditlar bo'yicha hisoblangan foizlar",
Kt 10301-“Tijorat banki vakillik hisobvarag'i (o'ziniki)”.
Tijorat
banki
vakillik hisobvarag'ida pul
mablag'lari bo'lmagan yoki
etarli
bo'lmagan

---

va
kredit
belgilangan
muddatda to'lanmagan hollarda
quyidagi buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi: kredit bergan bankda: Muddati
o'tgan kredit to'lov summasiga;
Dt 12105- "Boshqa banklarga berilgan muddati o'tgan kreditlar",
Kt 12101- "Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli kreditlar" hisobvarag'i.
Kredit olgan bankda muddati o'tgan kredit summasi balansdagi 21602-21606 -
"Markaziy bankdan (boshqa banklardan) olingan qisqa muddatli kreditlar"
hisobvarag'ida hisobga olinadi.
Muddatida to'lanmagan qarzlar sumrnasidagi kredit resurslari kreditorga
qaytarilayotganda quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: kredit olgan
bankda:
Dt 21602-21606- (tijorat banki) yoki 22114 -(Markaziy bank) "Markaziy
bankdan (boshqa banklardan) olingan qisqa muddatli kreditlar",
Kt- «Tijorat banki vakillik hisobvarag'i (o‘ziniki) hisobvarag'i.
Kredit bergan bankda;
Dt- «Tijorat banki vakillik hisobvarag'i»,
Kt
12105-
"Boshqa
banklarga
berilgan
muddati
o‘tgan
kreditlar"
hisobvaraqlarida hisobga olinadi.
Muddatidan oldin bo'shagan qayta moliyalash kreditlarini o‘z vaqtida
qaytarmaganlik
uchun tijorat
banklariga nisbatan
Markaziy
bank
kredit
shartnomasida ko‘zda tutilgan choralar qo'llashga haqli.
Qayta moliyalash kreditlari qaytarilmagan hollarda, Markaziy bank garovga
qo'yilgan mulkni sotish yoki kafolat xati bo'yicha talabnoma qo'yish orqali qarz
summasini undirib olish huquqiga ega. Banklar tomonidan aniq maqsadli kredit
resurslaridan belgilangandan tashqari maqsadlarda foydalanishiga yo'l qo'yilgan
hollarda, ushbu kreditlar muddatidan oldin qaytarib olinadi. Ta'sir choralari Markaziy
bank hududiy Bosh boshqarmasi va tijorat banki o'rtasida tuziladigan kredit
shartnomalarida aks ettirilishi shart.