T texniki kolleci

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

31 
 
 
 
 
Mövzu 10. Say sistemləri. Mövqesiz və mövqeli say sistemləri. Onluq 
say sistemi. Bir say sistemind
ən digər say sisteminə keçid.
Plan 
1. Say sistemləri haqqında anlayış. Mövqesiz və mövqeli say sistemləri. 
2. Onluq say sistemi. Onluq say sistemindən fərqli say sistemləri. 
3. Ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi. 
1. 
İnsanlar gündəlik əməli fəaliyyətlərində hər addımda ədədlərlə təmasda 
olurlar. Bu işdə bizə ədədlərin qəbul edilmiş xüsusi yazılış üsulu kömək edir. Ədədlərin 
bu yazılış üsulu say sistemi adlanır. 
T
ərif. Say sistemi ədədlərin adlandırılması,yazılması və onlar üzərində əməllərin 
icra edilm
əsi üçün istifadə olunan xüsusi dildir. 
Müxtəlif say sistemləri vardır, lakin ədədlərin adlandırılması və işarə 
edilm
əsindənki rəqəmlərin tutduğu mövqedən asılı olaraq say sistemləri 2 növ olur:
1. 
Mövqesiz say sistemi. 
2. 
Mövqeli say sistemi. 
Mövqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) müəyyən 
yığımı ilə ifadə olunur. Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların tutduğu 
yerd
ən (mövqedən) asılı olmur və hesab əməlləri mürəkkəb qaydalarla aparılır. 
M
əsələn, 4000 il bundan əvvəl Qədim Misirdə ədədlərin yazılışı üçün xüsusi heroqlif 
işarələr qəbul edilmişdi. Bu zaman ədədin yazılışında nə qədər çox mərtəbə varsa, o 
q
ədər də işarə lazım olurdu. Bu say sistemində hər bir işarənin qiyməti onun 
yazılışındakı (mövqeyindən) asılı deyil.
Bu say sisteml
ərinə 2500 min il bundan əvvəl Qədim Romada istifadə olunan 
Rum say sistemini mis
al göstərmək olar. Romalılar çoxlu sayda ölkələri zəbt 
etdikl
ərindən onların ədədləri yazmaq üçün tətbiq etdikləri üsullar Şərqi Avropa 
ölkələrində uzun müddət tətbiq edilmişdir. Hələ 200 il bundan öncə iş vərəqlərində 
ədədlər rum rəqəmləri ilə yazılmalı idilər (o zaman belə düşünülürdü ki, adi ərəb 
r
əqəmlərini saxtalaşdırmaq asandır). Hal-hazırda rum say sistemindən əsasən 
kitablarda m
əşhur tarixlərin, cildlərin, fəsillərin, başlıqların adlandırılmasında istifadə 
olunur.
Rum say sisteminin 
əsasında I (bir barmaq) – 1 ədədi üçün, V (açılmış ovuc) – 5 
ədədi üçün, X (iki açılmış ovuc) – 10 ədədi üçün istifadə olunmuşdur. 100, 500, 1000 
ədədlərini təsvir etmək üçün isə uyğun olaraq latın dilində onların adlarının (Centum – 
yüz, Demimille – 5 yüz, Mille – min) baş hərflərindən istifadə etmuşdilər: