T ü rkmenistany ň Bilimministrlig I Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty

Döredijilik häsiýetnamasy. «Güýjümiň gözbaşy» atly goşgular ýygyndysynda durmuşymyzyň dürli meselelerine üns berlipdi. Şahyryň «Soldat ýüregi» kitabyndaky «Ýaşa, parahatlyk, ýaşa», «Uzakdaky dostuma», «Surat», «Pagtaçy gyz» ýaly şygyrlar onuň durmuşy häsiýetli lirikasynyň başyny başlasa, «Parizli oglan», «Uoll-stritli bankire», «Koreýli ene» ýaly şygyrlar şahyryň tutuş adamzadyň ykbalyna dahylly meseleler bilen gyzyklanýandygyny subut edýär.
Sahyryň dürli ýyllarda «Ata we ogul», «Ajy gün1er, süýji günler», «Kyrk», «Toprak», «Aýal bagşy», «Bahar poemasy», «Atalar we çagalar», «Ömür», «Menzil», «Ýedi ýaprak», «Oýlanma baýry» ýaly kitaplary neşir edilýär.
Ata Watana, ene topraga, gözellige söýgi, milli buýsanç şahyryň goşgularynyň içinden eriş-argaç bolup geçýär. Şahyr okyjyny ynsanperwerlige, adalatly bolrnaga, halal ýaşamaga, Watana, halka ak ýürekden gulluk etmäge çagyrýar. Şahyryň dürli ýyllarda döreden «Ömrüme pent», «Şahyryň gözi», «Gamsyz goşgy», «Şaja Batyrowyň ýogalan gününde ýazylan goşgy», «Biziň işimiz», «Senden uly ýok diýseler..» we beýleki ençeme goşgulary muňa mysal bolup bier.
Söýgi, ýigit bilen gyz, perzent bilen ata-ene, dostluk, maşgala, wepalylyk meseleleri şahyryň goşgularynda aýratyn orun tutýar. Şahyryň bu temalardan döreden «Ýaşlyk dramasy», «Gözellik» («Apat»), «Owadan gyza», «Ýazmasy agyr düsen goşgy» ýaly birnäçe goşgulary okyjylaryň arasynda giňden meşhurlyga eýe boldy.
K.Gurbannepesowyň goşgularynda iň köp ýüzlenilýän meseleleriň biri-de ahlak meselesidir.
Şahyr «Döwür beýle däldir», «Plan dolmaly, plan», «Maşyn, maşyn, maşyn» ýaly belli goşgularynda durmuşda duş gelýän nogsanlyklaryň, ahlak taýdan pese düşýän adamlaryň üstünden gülýär.
«Ýaşlyk dramasy» goşgusynda hem halkylyk güýçli duýulýar. Goşgynyň bütin durky, aýratyn hem dili, ganatly detallary, intonasiýasy, mazmunynyň ýüze çykarylyşy juda göwnejaý. Onda ýigitligiň şadyýan joşguny, gara ganatyny gerip abanýan tragediýa, garaz, durmuşyň özi möwç urýar.
Goşguda ýaşlygy gytçylyk-gahatçylyk uruş ýyllaryna gabat gelen iki ýaş ynsanyň päk söýgüsi, pynhan duşuşyklary, gyzyň göwün islegine garamazdan, başga birine durmuşa çykarylyşy, wysala gowşup bilmedik aşyk-magşugyň ýürek hasraty şahyrana beýan edilýär.
Goşguda durmuşy waka çeper beýan edilýär, söýgä wepalylyk, durmuş. öwrümlerine sezewar bolnanda-da özüňi ýitirmezlik, söýgüde maksadyňa ýetmek üçin göreşmek, ahlak tämizligini saklamak pikirleri ündelýär. Ykbal kesgitleýji pursatlarda paýhasly we aýgytly hereket edip bi-lmedik ýagdaýyňda, ol hursatlaryň gaýdyp gelmejekdigi baradaky hakykat nygtalýar:
...Arada aýlandym Tejen ýerlerne,
Ýaşlyk ýyllarmyzyň geçen ýerlerne,
Seredip gözýaşyň seçen ýerlerňe,
Geçirdim bir gije,
Bir gündiz wagtym.
Gaňňaly hem otyr öňki ýerinde,
Toraňňy hem otyr öňki ýerinde,
Şol derýa hem ýatyr öňki ýerinde,
Bir tapmadyk zadym öňki ýerinden –
Meniň ýigit wagtym,
Seniň gyz wagtyň.
Şahyryň «Ýazmasy agyr düsen goşgusynda» örän gynançly waka suratlandyrylýar.
...Ata-ene özleri iýmän-geýmän ogluna iýdirip-geýdirýär. Ejesi: «Oglum ýokary bilim alsyn, adam bolsun» diýip, artdyryp-süýşürenje puljagazyny düwünçegine düwüp, hemişe ogluna iberýär. Ogly ýokary bilim alýar, paýtagtda işe galýar, öýlenýär, jaý edinýär, uly wezipä geçýär. Ejesi kesellände-de ondan habar tutmaýar. Ejesi myhmançylyga gelse, gelni ýüz berineýär.
Şeýdip, aýlar-ýyllar geçýär. Bir gün ejesi amanadyny tabşyrýar. Ogluna habar edilýär. Ene soňky ýoluna alnyp gidiljek mahaly ýasa gelen bütin oba onuň ogluna garaşýar.
Bütin obaň gözi ýolda, tabytdaky enäniň ogluna garaşylýar. Atasy: «Geler, geler, geler» diýip pyşyrdaýar. Gelnejesi: «Gelermikä! Kim bier!» diýip pyşyrdaýar. Tabytdaky ene-de misli: «Geler balam, geler, geler» diýip, gozganýan ýaly bolýar:
Ogly ejesini soňky ýoluna ugratmaga gelmeýär. «Gyssagly iş çykdy» diýip, şofýoryndan habar ýollaýar.
Soňra tabydy göterip, gonamçylyga alyp gidýärler.
Mähriban ejesini soňky ýoluna ugratmaga gelmedik, ýetmiş ýaşly atasynyň näletine sezewar bolan, uly wezipä ýetse-de, hakyky adam bolup bilmedik kişini okyjy ýazgarýar.
K.Gurbannepesowyň «Ýazmasy agyr düsen goşgusy» durmuşy eser bolup, onda ahlak, adamkärçilik temasy, döwür bilen baglanyşykly möhüm mesele gozgalýar. Ýaşlarda ata-enäni söýmek, olaryň sarpasyny belent tutmak, ynsanperwerlik duýgularyny terbiýelemekde eseriň älımiýeti örän uludyr.
K.Gurbannepesow «Taýmaz baba», «Ata we ogul», «Ajy günler, süýji günler», «Gumdan tapylan ýürek», «Kyrk», «Aýal bagşy», «Alada», «Ynsan bilen ynsap», «Namys hakydasy», «Parahatlyk ilçisi», «Ýürek poemasy», «Rubagy-poema» ýaly birnäçe poemalary ýazdy.
K.Gurbannepesowyň döredijilik ýüzüni kesgitlän alamatlar ony zehinli şahyr hökmünde giň okyjylar köpçuligine tanadan «Taýmaz baba» poemasyny döretmegi öz döwri üçin edebi hadysa boldy. Halk pähim-paýhasyna, mylaýym gülkä ýugrulan, täze formada ýazylan bu poemany okyjylar gyzgyn garşyladylar.
Aýlansaň-da oba-oba,
Taýmaz ýaly bälçik baba
Tapaýmarsyň,
Tapaýmarsyň.
Bir otursaň, gapdalyndan
Aňsat-aňsat gopaýmarsyň.
-diýen ýaly jaýdar kapyýalar bilen sazlaşan, owazly, akgynly okalýan setirler bada-bat ýatda galýar.
Taýmaz baba ýaşlygynda ata-eneden jyda düşüp, barly adamyň gapysynda garyplykda ýaşaýar.
Taýmaz iýere nany, geýere dony ýok garyp bolsa-da, şadyýan, ruhubelent, arzuwda ýaşaýan ajaýyp häsiýetli ýigit. Ol her bir kyn pursatda-da özüniň adamçylyk mertebesmi saklaýar. Dostlary bilen bilelikde dürli kynçylyklary ýeňip geçýär, garyplykdan gutulýar.
Poemada Taýmazdan baga-da Ýolly Goç, Çepbe Çary, Asman, Ogulla, Jeren, Saşa daýy ýaly birnäçe gahrymanlar hereket edýärler.
Poema iki kitapdan ybarat bolup, olarda garyp türkmen daýhanynyň Oktýabr rewolýusiýasyndan öňki döwürde başyndan geçiren horluklary, alyp baran göreşleri hem-de oba hojalygyny kolhozlaşdyrmak, garyplygyň soňuna çykmak ugrunda durmuşa geçirilen çäreler barasynda gürrüň berilýär.
Bälçikden şadyýan bagtly durmuşyň gadyryny bilýän, ýurduny jany-teni bilen söýýän Taýmaz baba gürrüňe örän ekde. Onuň häsiýet aýratynlygyny, edim-gylymyny doly aýdyňlaşdyrýan şol gürrüňler gyzykly hem-de gahrymançylykly wakalaryň ulgamyna sapyp, okyjynyň göz öňünde baş gahrymanyň ýigit ýyllaryndan beýläk gatnaşan hadysalaryny, eden hereketlerini birme-bir janlandyrýar.
K.Gurbannepesow «Taýmaz baba» poemasynyň üstünde 1957-nji ýylda işläp başlaýar. 1959-njy ýylda onuň ikinji kitaby dünýä inýär. Şeýdip «Taýmaz baba» eseri şygyr setirlerinde ýazylan düýpli esere öwrülip gitdi.
Şahyr «Ata we ogul» poemasynda-da «Taýmaz babadaky» beýan ediş tärini ulanýar. Bu poemadaky wakalar aşyk ýigit Eseniň dilinden beýan edilýär. Poemada söýgi, maşgala durmuşyny gurmak meselesinde ata bilen ogluň, ýagny Keçjal aga bilen onuň ogly döwrebap pikirli Eseniň arasynda ýüze çykýan ýiti garşylyk çeper suratlandyrylýar.
Esen Ata kassanyň gyzy Garagyzy söýýär. Keçjal aga uruşda wepat bolan agasynyň gelni Sonany Esene dakjak bolýar. Bu pikiri başa barmandan soň, ol galyň berip, başga bir gyzy ogluna alyp berjek bolýar. Emma Esen ýene-de kakasy bilen yla1amaýar. Öz söýýän gyzyna öýlenmek üçin göreşýär.
«Ata we ogul» poemasynda päk söýgi wasp edilýär, söýgi csasynda maşgala durmuşyny gurmak pikiri ündelýär.
Şahyryň «Ajy günler, süýji günler», «Gumdan tapylan ýürek» poemalary Beýik Watançylyk urşy ýyllaryndan, ýaşlyk, söýgi, ahlak meselelerinden söz açýar.
«Ajy günler, süýji günler» poemasynda ýygra ýigit Bugranyň zähmetde ederinenlik görkezisi, Ogulmeňlä söýgüsini duýduryp bilmän kösenişi, Ogulmeňliniň owadanlygy, işe ökdeligi, zähmetsöýerligi çeper beýan edilýär. Bu iki ýaş ynsanyň gatnaşyklaryndaky tebigylyk, edeplilik, uruş döwrüniň kynçylyklaryna döz gelişleri, belent adamkärçiligi, hakyky watançylygy okyjyda gowy täsir galdyrýar.
Eseriň baş gahrymanlarynyň bini Bugra çopan boý ýigit. Ogulmeňli bolsa, adamsy uruşda wepat bolan çagaly gelin. Bugranyň ejesi Solmaz daýza oglunyň Ogulmeňlini söýýändiginden bihabar. Ol Moskwa sergä gatnaşmaga giden ogly oba dolanyp geläýer uçurlary onuň üçin obanyň gözel gyzlarynyň biri Ogulýaza söz aýdyp, guda bolup, toý tutup başlaýar. Emma Bugra bu toýa razy bolmaýar, Ogulýazy söýmeýändigini aýdýar. Şeýlelikde, Ogulýaz yzyna gaýtarylýar.
«Gumdan tapylan ýürek» poemasynda Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda gum içindäki obalarda bolup geçen wakalar suratlandyrylýar.
Ýaş ýigitler, eli ýarag tutup biljek erkek adamlar urşa gidýärler. Olara derek aýallar, ýaş gyzlar tomsuň jöwzasynda, gyşyň aňzagynda aňyrsy-bärsi görünmeýän gum depeleriniň içinde ýeke-ýalňyzlykda çopançylyk etmeli bolýarlar. Olar gündizlerine kolhoz işinde işläp, gijelerine ellikdir jorap örüp, fronta kömek üçin iberýärler.
Poemada wakalar baş gahryman çarwa gyzy Gülnäziň dilinden beýan edilýär.
Gumman aga diýen ýaşuly gumdan dört sany depder tapýar. Ol dört depder Gülnäziň başyndan geçiren wakalarynyň, ýürek syrlarynyň şahyrana beýany. Şol dört depder hem dört bölümden ybarat şu poemany emele getirýär.
Gälnäz görmegeý, dogumly, zähmetsöýer, tutanýerli, ak göwünli gyz. o1 Ezizi söýýär.
Gülnäziň sözleriniň we hereketleriniň tebigylygy, gumda düýeleriň yzynda çekýän azaply zähmeti, kynçylyga duşanda dogumlylyk görkezişi, mertebesini goraýşy, gerek ýerinde erkek adamlaryň ornunda durup bilşi, belent ynsanperwerligi okyjyda gowy täsir galdyrýar.
Uruş derdeserindenem beter Gülnäz fronta giden agasynyň ayaly Doýdugyň yzgytsyzlygyna, tükeniksiz jebir-sütemlerine döz gelmeli bolýar. Ol gelnejesi Doýduk, Tüňňi, Bibişeýtan, ferma müdiri ýaly ýaman niýetli adamlardan goranmaly, olar bilen barlyşyksyz göreşmeli bolýar.
Gelnejesi ilki duýdansyz ony Tüňňä durmuşa çykarmak isleýär. Gülnäz gelen gelnalyjylari berk gaýtawul berip kowýar. Soňra gelnejesi Gülnäz üçin başga birinden galyň alýar we «Seni toýa alyp gitjek» diýip aldap, Gülnäzi gum içindäki üç öýli çola oba alyp gidyär we ol ýerde taşlap gaýdýar.
Ol ýerde Gülnäziň hem oňa öýlenmeli ýigit Geldiniň garşylyk görezmeklerine garamazdan, olara zorluk bilen nika gyýylýar.
Soňra Gülnäz bilen Geldini bir otagda goýup, daşyndan gulplaýarlar. Gülnäz gapyny döwüp gaçmak üçin topulanda, Geldi oňa şeýle diýýär:
-Egnimiň üstünde şu kelle durka,
Men saňa barmagmam batyryp bilmen.
Öz söwer dostumyň söýgülsin alyp,
Bu öýde gaýşarlyp oturyp bilmen.
Ondan soň özüme «men erkek» diýip,
Bu akja şyrdagy göterip bilmen.
Eziz Çerkez seniň söýgüliň bolsa,
Geldi Ýowşan, ynha, doganyň, Gülnäz!..
Şeýlelikde, Gülnäz Geldiniň adamkärçiligi bilen bu howpdan halas bolýar. Olar bir öýden girip-çyksalar-da, är-aýal bolup däl-de, biri-birini dogan saýyp ýaşaýarlar. Kyrk gün diýlende Gülnäzi atasy öýne gaýtarýarlar. Soňra Geldi hem fronta gidýär.
Eziz uruşdan dolanyp gelmeýär. Şahyr poemanyň «Awtordan» diýlip atlandyrylan jemleýji bölüimmde Gülnäziň soňky ykbalyndan söz açyp, onuň bir ýigit bilen durmuş gurandygy barada maglumat berýär.
«Gumdan tapylan ýürek» poemasy gozgaýan meseleleriniň wajyplygy boýunça-da, çeperçiligi boýunça-da diňe bir K. Gurbannepesowyň döredijiliginde däl, eýsem XX asyr türkmen edebiýatynda-da ähmiýetli eserleriň biridir.
Durmuşa, onuň dürli taraplaryna umumy esasda akyl ýetirmäge synanyşmak, tejribäň, esasy käriň bilen baglanyşykly işlere, hadysalara ser salmak, olar hakdaky pikiriňi aýtmak K.Gurbannepesowyň «Kyrk» (1967) atly ýygyndysynda hem aýdyň duýulýar.
Bu ýygyndyda ömür hakda, döwür hakda, şahyr hakda, şygyr hakda, edebi zanrlar we olaryň köp sanly formalary barasynda pikir ýöredilýär. «Kyrk» poemasynda bolsa şahyr özüniň kyrk ýaşynyň dowamynda eden işlerini, döredijilik terjimehalyna degişli käbir pursatlary ýatlaýar, olary täzeden gözden geçirýär.
Ýatlamalardan, içki oýlanmalardan, isleg-arzuwlaryň, şahyrana hyjuwyň beýanyndan doly, filosofiki äheňe ýugrulan bu poema şahyryň ýaşan ömrüniň özboluşly hasabaty boldy.
Bu poema wakalaryň däl-de, liriki gahrymanyň oýlanmalarynyň beýanyndan ybarat. Liriki gahryman – şahyryň özi kyrk ýaşynyň içinde döwletiň raýaty hökmünde, şahyr hökmünde Watan üçin, halk üçin näme iş bitirendigi barada oýlanýar, döwür, durmuş, ynsanlyk, şahyrlyk borjy, ahlak meseleleri hakda pikir ýöredýär:
Bir döwüm nan bolsam ajygan üçin,
Suwsan üçin bolsam bir käse ýagyş...
Alýanym köp bolsa berýän zadymdan,
Barha öz-özümi ýigrenmeli men.
Berýänim köp bolsa alýan zadymdan,
Ýene köp bermegi öwrenmeli men...
«Kyrk» poemasy şahyrana pelsepewi pikirlere, çeperçilik gözleglerine baýlygy bilen okyjylaryň söýgüsini gazandy.
Şahyryň «Ynsan bilen ynsap» poemasy onuň ýaşlykdan yzarlap, ösdürip kalbynda hemişelik beslän temasyna ýüzlenýär.
Şahyr älemiň giňdigine, jahanyň gowudygyna, giňdigine, asmanynyň belentligine, geçmişiniň çuňdugyna göz ýetirdi. Şolaryň hemmesiniň sakasynda duranyň adamdygyny, döwürdeşlerine, geljekki nesle kömek etjek, olaryň ruhuny göterjek gowy pikirleri ýetirmäge çalyşýar.
Şahyr soňky ýyllarda okyjysyna çun mazmunly durdäne pikirleri ýetirmek üçin dürli göwrumli goşgulara agram salyp ugrady, şygyrlarynyň gözelligini täze basgançaga göterdi. Olary sadalaşdyrdy, owadanlady, timarlady, okyjysyna ýakynlaşdyrdy. Mazmundan ýuki ýetik, gözelligi göwnüňden turýan şol şygyrlarda adamynyň we onun dünýäsiniň dürli tarapy, çuň ahlak meseleleri şahyrana duýgulara beslenip, okyja ýetirildi.
Şahyr okyjysynyň ündewçisine, maslahatçysyna, göwün syrdaşyna öwrüldi. K. Gurbannepesow «Aýal bagşy» poemasynda aýdym-saz sungaty, onda-da zenan maşgalanyň öz ykbalyny bu jadyly sungata bagyşlamagy, döwrüň oňa garaýşy ýaly meseleler bilen baglanyşyklylykda söhbet açýar.
«Aýal başgy» poemasynyň baş gahrymanlary Halbike-de (Aýal bagşy), Kör Gojaly-da durmuşda ýaşap geçen taryhy şahslar. Olaryň ikisi-de öz döwründe biri-birinden güýçli şöhratly bagşylar bolupdyrlar. Halk rowaýatynyň esasynda ýazylan bu poemada Kör Gojaly Halbike bilen aýdyşykda ýeňilýär.
Şahyryň geçen asyryň ýetmişinji ýyllarynyň ahyrlarynda segseninji ýyllarynyň başlarynda döreden «Namys», «Rubagy-poema», «Ýürek poemasy», «Aktual poema» ýaly iri göwrümli eserlerinde dürli döwürlerden, dürli meselelerden söz açylýar.
Okyjy özüniň kalbynda adam gatnaşyklaryna dahylly döreýän soraglaryň köpusine K.Gurbannepesowyň goşgularyndan jogap tapdy. Şahyryň «Ömrume pent», «Kök», «Ýene men adam», «Ömrüň manysy», «Dost» ýaly goşgulary şony tassyklaýar.
K.Gurbannepesow çagalar üçin hem ençeme eser döretdi. Onun «Ýalta we bagt» (1955), «Goňurjanyň hekaýaty» (1958), «Nazarjanyň pýljagazy» (1959), «Maşgala we mekdep» (1954), «Atalar we çagalar» (1978), «Ös saçym, ös» (1975) atly kitaplary tutuşlygyna çagalara niýetlenildi. Şahyryň tejribesi we edebiýat baradaky makalalary «Edebiýat we durmuş» (1979) atly kitabynda jemlendi.
Şahyryň klassyky formadaky onlarça goşgularyna kompozilorlar tarapyndan saz ýazyldy. Olardan «Pyragyny gören daglar», «Altyň biri», «Ýigit gördüm», «Bir gözel gördüm», «Gopuzly gyz», «Ýarap borka», «Gumly gelin», «Gök çaý», «Nanar janyň piljagazy», Apat» («Gözellik» ) ýaly goşgular halkyň söýüp diňleýän aýdymlaryna öwrüldi.
Bu aýdymlarda şahyryň jaýdar meňzetmeleri ulanmagy goşgynyň çeperçiligini artdyrýar, goşgy setirleriniň ýatda galyjy holmagyna getirýär.
Maňlaýy bahardan ýasalan ýaly,
Ýaňagy säherden ýasalan ýaly,
Gabagy mähirden ýasalan ýaly,
Dodaklary şeker damýanlardandyr...
K.Gurbannepesowyň uly hyzmatlarynyň biri hökmünde türkmen diline eden terjimelerini hem ýatlamak gerek. Onuň wenger ahyry Ş. Petefiden, italýan ahyry Ž. Rodariden, mongol ahyry D. Tarwadan, hindi şahyrlary Ugradan, R. Tagordan, rus şahyrlary A.S.Puşkinden, N.Nekrasowdan, S.Ýeseninden, W.Maýakowskiden, M.Swetaýewadan, A.Twardowskiden, W.Zubarýewden Gündogaryň beýik şahyrlary Ş. Hafyzdan, A.Jamydan, A.Nowaýydan, nemes şahyry I.Gýoteden, amerikan şahyry U.Uitmenden, awar şahyry R.Gamzatowdan, ermeni şahyry P.Sewakdan we beýlekïlerden eden terjimeleri edebiýatymyzyň altyn hazynasyna goşuldy. Şahyryň terjimeler kitaby «Dostluk çemeni» ady bilen 1985-nji ýylda neşir edildi.
Şahyryň eserleri dürli halklaryň dillerine terjime edildi, rus, ukrain, gazak, litwa dillerinde-de kitap bolup çykdy. Şahyryň döredijiligi barada köp-köp edebi makalalar, ylmy işler ýazyldy. Edebiýatçy alym Kaýum Jumaýewiň «Kerim Gurbannepesow» atly monografiýasy 1977-nji ýylda neşir edildi. Şahyryň şägirdi Gurbanýaz Daşgynow ol hakda «Sirin tilli ussadym» atly ýatlamalar kitabyny (1997) neşir etdirdi.
K.Gurbannepesow türkmen poeziýasyny täze basgançaga götermek ugrunda hyzmat görkezdi. Onuň ýiti zehini arkaly türkmen lirikasyna, epiki poeziýasyna hut K.Gurbannepesowyň özüne mahsus aýratyn stil ornaşdy.